Difference between revisions of "АЛТАЙ тоосу"
м (→top: категория кошуу) |
|||
| (9 intermediate revisions by 4 users not shown) | |||
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АЛТАЙ''' (түркчө «алтан» – алтындай; хакасча - бийик тоо, тоолуу өлкө) – 1) Россия, МЭР <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Кытайдын аймактарындагы тоо тизмеги. Узундугу 2000 ''км''ден ашык. Обь, Иртыш, Енисейдин <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Борбордук Азия туюк аймагынын дарыяларынын өтө тармактанган суу бөлгүч тоо системаларынан турат. Эң бийик чокусу – Белуха (4506 ''м).'' Алтайдын өзүнө (же Орус Aлтайына), ''Моңгол Алтайына'' <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ''Гоби Алтайына'' бөлүнөт. Алтайдын өзү геологиялык түзүлүшүнө <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> өнүгүү тарыхына карай каледон мезгилинде пайда болгон. Тоолуу Алтайга <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> герцин мезгилинде пайда болгон ''Кендүү Алтайга'' ажыратылат. Алтай тоолору Урал-Моңгол геосинклиналь кырчоосунун <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Сибирь платформасынын түштүк чет жакасынын кайтадангыс көтөрүлүшүнөн пайда болгон. Чөкмө, метаморфизмделген <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жанар тоо тектеринен, жиреп чыккан интрузиялардан турат. Кен байлыктары: темир рудасы, сымап, асыл <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> түстүү металл (Кендүү Алтай). Ысык булактары: Абакан, Белокуриха, Рахманов <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Жумалы. Чыгышы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> түштүгүндө Катунь, Түндүк <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Түштүк Чүй бийик кырка тоолору, түндүгү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> батышында орто бийик Уба, Чергинский, Бащелак кырка тоолору ж. б. тайпац жондуу калдык тоо массивдери жайгашкан. Талаа деп аталган тоо аралык ири өрөөндөр (Чүй, Курай) бар. Климаты континенттик. Кышы катаал <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> | |||
көпкө созулат. Январдын орточо температурасы тоо этектеринде –15°Сден –28°Сге, тоо аралык өрөөндөрдө (мында температуpa инверсиясы болот) –32°Сге чейин. Жайы салыштырмалуу кыска <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> мелүүн; июлдун орточо температурасы тоо этектеринде 19–22°С, бийик тоолордо 14–16°С. Алтайдын батыш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> түндүк-чыгышындагы нымдуу айдарым капталдарында жылдык жаан-чачындын өлчөмү 1200 ''мм''ге, түштүк-чыгыш капталдарында 200 ''мм''ге чейин. Тоо-өрөөн шамалдары (фён) мүнөздүү. 1500дөй мөңгү (жалпы аянты 900 0 ''км''<sup>2</sup>ден ашык) белгилүү. Дарыя тармактары көп. Ирилери: Катын, Буктурма, Бий, Чүй. 3500дөн ашуун көл бар, анын көбү бөгөт көлдөр. Эң чоңдору: | |||
бийик тоо, тоолуу өлкө) – 1) Россия, МЭР ж-а | Марка-Көл, Төлөс (Алтын-Көл).[[File:АЛТАЙ 1_2.png | thumb | АЛТАЙ. Орографиялык схема<br> | ||
Кытайдын аймактарындагы тоо тизмеги. | |||
2000 | |||
[[File:АЛТАЙ 1_2.png | thumb | АЛТАЙ. Орографиялык схема<br> | |||
<br> | <br> | ||
Сан менен тоо аралык | Сан менен тоо аралык | ||
| 13 -сап: | 10 -сап: | ||
Масштабы 1: 28 000 000<br> | Масштабы 1: 28 000 000<br> | ||
Масштабы 1: 5 500 000]] | Масштабы 1: 5 500 000]] | ||
Aлтайда ландшафттын бийиктик алкактуулугу даана байкалат. Түндүк <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> батыш тоо этектеринде 400–700 ''м'' бийиктикке чейин түркүн чөп өсүмдүктүү шалбаалуу талаа, 1200–1500 ''м''ге чейин шыбак-бетегелүү талаа жайгашкан. Too токойлорунда (аймагынын <sup>2</sup>/<sub>3</sub> бөлүгүнө жакынын ээлейт) кызыл карагай (2000–2200 ''м''ге чейин) басымдуу. Түндүгүндө ийне жалбырактуу токой (<span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> кедр токою) өсөт. Бийик чөптүү шалбаа, айрым жерлеринде тоолуу талаа мүнөздүү. Бийик тоолуу (бийиктиги 1800–2400 ''м)'' субальп бадалы жогорулаган сайын кыска чөптүү альп шалбаасына өтөт. Чыгыш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> түндүк-чыгыш аймагында тоолуу тундра (бадалдуу, мамык чөп-эңилчектүү, таш-шагылдуу тундра), андан жогору аска, шагыл, кар-мөңгү каптал жатат. Aлтайда ''Алтай'' коругу'' уюшулган.<br>'' 2) Алтай крайы ээлеген аймактын көп колдонулуучу аты. Алтайда 5 табигый аймак өзгөчө коргоого алынган; алар – ''Алтай коругу,'' Төлөс (Телец) көлүнүн тегереги, Катын коругу, Белуха паркы <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> 4 көк бейкут зонасы. Булар жалпы Алтайдын «Алтын тоолору» деп аталып, 1998- жылдан ''Буткул дүйнөлүк мурастын'' тизмесине катталган. Марка-Көл коругунда табигый ландшафттар <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> айрым табият эстеликтери да корголот. Алтайдын экономикасы жөнүндө ''Алтай'' крайы, Алтай'' (Алтай Республикасы), ''Тува'' макалаларын.'' | |||
'' | |||
''<br>'' Ад.: ''Михайлов Н. И.'' Горы Южной Сибири. М., 1961; Большой Атлас. Сб., т. 1-3. М., Л., 1934-36; | |||
Ад.: ''Михайлов Н. И.'' Горы Южной Сибири. М., | |||
1961; Большой Атлас. Сб., т. 1-3. М., Л., 1934-36; | |||
''Давыдов М. И., Раковская Э.М., Тушинский Г. К.'' | ''Давыдов М. И., Раковская Э.М., Тушинский Г. К.'' Физическая география СССР. Том 2: Азиатская часть СССР. Современные проблемы физической географии. М., 1990.90.<br> | ||
Физическая география СССР. Том 2: Азиатская часть | [[Категория:1-Том]] | ||
СССР. Современные проблемы физической географии. | |||
М., 1990.90.<br> | |||
09:24, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы
АЛТАЙ (түркчө «алтан» – алтындай; хакасча - бийик тоо, тоолуу өлкө) – 1) Россия, МЭР жана Кытайдын аймактарындагы тоо тизмеги. Узундугу 2000 кмден ашык. Обь, Иртыш, Енисейдин жана Борбордук Азия туюк аймагынын дарыяларынын өтө тармактанган суу бөлгүч тоо системаларынан турат. Эң бийик чокусу – Белуха (4506 м). Алтайдын өзүнө (же Орус Aлтайына), Моңгол Алтайына жана Гоби Алтайына бөлүнөт. Алтайдын өзү геологиялык түзүлүшүнө жана өнүгүү тарыхына карай каледон мезгилинде пайда болгон. Тоолуу Алтайга жана герцин мезгилинде пайда болгон Кендүү Алтайга ажыратылат. Алтай тоолору Урал-Моңгол геосинклиналь кырчоосунун жана Сибирь платформасынын түштүк чет жакасынын кайтадангыс көтөрүлүшүнөн пайда болгон. Чөкмө, метаморфизмделген жана жанар тоо тектеринен, жиреп чыккан интрузиялардан турат. Кен байлыктары: темир рудасы, сымап, асыл жана түстүү металл (Кендүү Алтай). Ысык булактары: Абакан, Белокуриха, Рахманов жана Жумалы. Чыгышы менен түштүгүндө Катунь, Түндүк жана Түштүк Чүй бийик кырка тоолору, түндүгү менен батышында орто бийик Уба, Чергинский, Бащелак кырка тоолору ж. б. тайпац жондуу калдык тоо массивдери жайгашкан. Талаа деп аталган тоо аралык ири өрөөндөр (Чүй, Курай) бар. Климаты континенттик. Кышы катаал жана көпкө созулат. Январдын орточо температурасы тоо этектеринде –15°Сден –28°Сге, тоо аралык өрөөндөрдө (мында температуpa инверсиясы болот) –32°Сге чейин. Жайы салыштырмалуу кыска жана мелүүн; июлдун орточо температурасы тоо этектеринде 19–22°С, бийик тоолордо 14–16°С. Алтайдын батыш жана түндүк-чыгышындагы нымдуу айдарым капталдарында жылдык жаан-чачындын өлчөмү 1200 ммге, түштүк-чыгыш капталдарында 200 ммге чейин. Тоо-өрөөн шамалдары (фён) мүнөздүү. 1500дөй мөңгү (жалпы аянты 900 0 км2ден ашык) белгилүү. Дарыя тармактары көп. Ирилери: Катын, Буктурма, Бий, Чүй. 3500дөн ашуун көл бар, анын көбү бөгөт көлдөр. Эң чоңдору:
Марка-Көл, Төлөс (Алтын-Көл).
Aлтайда ландшафттын бийиктик алкактуулугу даана байкалат. Түндүк жана батыш тоо этектеринде 400–700 м бийиктикке чейин түркүн чөп өсүмдүктүү шалбаалуу талаа, 1200–1500 мге чейин шыбак-бетегелүү талаа жайгашкан. Too токойлорунда (аймагынын 2/3 бөлүгүнө жакынын ээлейт) кызыл карагай (2000–2200 мге чейин) басымдуу. Түндүгүндө ийне жалбырактуу токой (анын ичинде кедр токою) өсөт. Бийик чөптүү шалбаа, айрым жерлеринде тоолуу талаа мүнөздүү. Бийик тоолуу (бийиктиги 1800–2400 м) субальп бадалы жогорулаган сайын кыска чөптүү альп шалбаасына өтөт. Чыгыш жана түндүк-чыгыш аймагында тоолуу тундра (бадалдуу, мамык чөп-эңилчектүү, таш-шагылдуу тундра), андан жогору аска, шагыл, кар-мөңгү каптал жатат. Aлтайда Алтай коругу уюшулган.
2) Алтай крайы ээлеген аймактын көп колдонулуучу аты. Алтайда 5 табигый аймак өзгөчө коргоого алынган; алар – Алтай коругу, Төлөс (Телец) көлүнүн тегереги, Катын коругу, Белуха паркы жана 4 көк бейкут зонасы. Булар жалпы Алтайдын «Алтын тоолору» деп аталып, 1998- жылдан Буткул дүйнөлүк мурастын тизмесине катталган. Марка-Көл коругунда табигый ландшафттар жана айрым табият эстеликтери да корголот. Алтайдын экономикасы жөнүндө Алтай крайы, Алтай (Алтай Республикасы), Тува макалаларын.
Ад.: Михайлов Н. И. Горы Южной Сибири. М., 1961; Большой Атлас. Сб., т. 1-3. М., Л., 1934-36;
Давыдов М. И., Раковская Э.М., Тушинский Г. К. Физическая география СССР. Том 2: Азиатская часть СССР. Современные проблемы физической географии. М., 1990.90.