Difference between revisions of "АЛАЙ РАЙОНУ"
м (→top: категория кошуу) |
|||
| 2 -сап: | 2 -сап: | ||
[[File:АЛАЙ РАЙОНУ24.png | thumb|none]] | [[File:АЛАЙ РАЙОНУ24.png | thumb|none]] | ||
чыгышынан Кытай, түндүгүнөн <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> түндүк-чыгышынан Кара-Кулжа <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Өзгөн, батышынан <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> түндүк-батышынан Кара-Суу, Ноокат <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Чоӊ Алай райондору, түштүгүнөн Тоолуу Бадакшан облусу (Тажикстан) <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> чектешет. Аянты 7,6 миӊ'' км''<sup>2</sup> (Ош облусунун аймагынын 26,0%). Калкы 92 429 (2022). Борбору ‒ Гүлчө кыштагы. Район 14 айыл аймагына бөлүнөт. Райондо 62 кыштак бар.<br> Район бийик тоолуу ''Алай өрөөнү'' (чыгыш бөлүгү) <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> ''Гүлчө өрөөнүндө ''жайгашкан. Алай өрөөнү түндүк бөлүгүнөн ''Алай кырка тоосу,'' түштүгүнөн Чоӊ Алай кырка тоосу (эӊ бийик жери ‒ 7137 ''м'', Ленин атындагы чоку) <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> курчалган. Райондун деӊиз деӊгээлинен эӊ жапыз жери 1560 ''м'' (Гүлчө өрөөнүндө). Кен байлыктары: көмүр, кайнатма туз, сымап, сурьма, вольфрам, чымкөӊ, мрамор, курулуш материалдары, минералдуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ысык булактар ж. б. Климаты континенттик. Январдын орточо температурасы Гүлчө өрөөнүндө ‒7,5°С, Алай өрөөнүндө ‒14,4°…‒17,5°С, июлдуку Гүлчөдө 18,9°С, Алайда 9‒15,4°С. Жылдык жаан-чачыны 300‒500 ''мм''. Ири мөӊгүлөрү: ''Корженевский, Ленин'' ж. б. Суу тармактары жыш; ирилери: Гүлчө'', Кызыл-Суу'', Көк-Суу ж. б. Райондун түндүк-чыгыш бөлүгүн <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> орто бийиктиктеги тоолордун түндүк капталдарын карбонаттуу күрөӊ топурак ээлеп, буудайыктуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> шалбаалуу талаа өсүмдүктөрү өсөт. Ушул эле бийиктиктеги тоо капталдарынын чыгыш экспозицияларын майда дүӊгөлүү, бетегелүү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бетеге-дүйүм чөптүү талаа ээлейт. Талаа <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> шалбаалуу талаа алкактары бийиктеген сайын токой <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> шалбаа алкактарына өтөт. Тоо капталдарынын түндүк <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> чыгыш экспозицияларынын тескей беттеринде (күӊүрт-коӊур тоо-токой топурагында) арча <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> сейрек токой өсөт. Тоо-талаа топурактуу субальп <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> альп алкактарында субальп <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> альп шалбаалуу талаа <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> талаа өсүмдүктөрү басымдуу. Кууш капчыгайларда бадал (ит мурун, табылгы, изирик ж. б.), суу жайылмаларында чычырканак, тал, терек ж. б. кездешет. Нивалдык алкакта рихтерия, мамыры чөп ж. б. өсөт. Баалуу айбанаттарды коргоо <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> көбөйтүү максатында Куршап суусунун жайылмасында ''Гүлчө заказниги ''уюшулган.<br> Райондо облустун калкынын 6,9%и жашайт (2003). Төрөлүүнүн деӊгээли 20,3‰, өлүм-житим ‒ 41,1‰, табигый өсүш ‒ 16,2‰ түзөт. Калкынын 44,7%и эмгек жашына чейинкилер, 47,5%и эмгек жашындагылар, 7,8%и ‒ эмгек жашынан өткөндөр. Калктын орточо жыштыгы 1 ''км''<sup>2</sup>жерге 9,0 киши.<br> Алай районунун экономикасынын негизин мал чарбасы <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> дыйканчылык түзөт. Жалпы жер фонду 7582,0 миӊ ''га ''(2004), анын айыл чарбага жарактуу жери 409,0 миӊ ''га ''(жеринен 53,9%). Анын басымдуу бөлүгү (387,9 миӊ ''га'') жайыт. Айдоо аянты 5,0 миӊ ''га'', анын 1,3 миӊ ''га''сы сугат жер; 38 ''га'' көп жылдык өсүмдүк, 7,9 миӊ ''га'' чабынды. Дан (4,4 миӊ ''га,'' <span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> буудай ‒ 3,2 миӊ ''га''), картошка (0,5 миӊ ''га''), май алынчу өсүмдүктөр (227 ''га''), жашылча (244 ''га'') айдалат.<br> Райондо 5 өндүрүштүк (макарон, самын чыгаруучу, жыгач иштетүүчү, көмүр казып алуучу) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> дан эгиндерин кайра иштетүүчү 38 кичи ишкана иштейт. Район облуста өндүрүлгөн өнөр жай продукциясынын 0,8%ин берет.<br>Негизги транспорту ‒ автомобиль. Анын аймагынан эзелтен эле Орто Азия өлкөлөрүн Кытай, Индия, Пакистан, Афганстан <span cat="ж.кыск" oldv="м-н">менен</span> байланыштырган Улуу Жибек жолу өткөн. Негизги автомобиль жолдору: эл аралык маанидегилери Ош ‒ Хорог, Сары-Таш ‒ Дароот-Коргон ‒ Дүйшөмбү (Тажикстан), Сары-Таш ‒ Эркеч-Там ‒ Кашгар (Кытай). 2003-ж. автомобиль транспорту <span cat="ж.кыск" oldv="м-н">менен</span> 226,6 млн ''т'' жүк, 23,5 млн жүргүнчү ташылган.<br> 2003/04-окуу жылында 38 орто, 4 толук эмес орто, 6 башталгыч мектеп, 1 кесиптик-техникалык лицей болгон. Райондо 1 борбордук <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> 3 участкалык оорукана, 25 ФАП, 10 үй-бүлөлүк дарыгерлер тобу, 4 аптека, маданият үйү, 11 клуб, 1 райондук, 30 айылдык китепкана, 1 тарых музейи бар.<br>''И. Егембердиев, А. Мырзаев.''<br> | чыгышынан Кытай, түндүгүнөн <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> түндүк-чыгышынан Кара-Кулжа <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Өзгөн, батышынан <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> түндүк-батышынан Кара-Суу, Ноокат <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Чоӊ Алай райондору, түштүгүнөн Тоолуу Бадакшан облусу (Тажикстан) <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> чектешет. Аянты 7,6 миӊ'' км''<sup>2</sup> (Ош облусунун аймагынын 26,0%). Калкы 92 429 (2022). Борбору ‒ Гүлчө кыштагы. Район 14 айыл аймагына бөлүнөт. Райондо 62 кыштак бар.<br> Район бийик тоолуу ''Алай өрөөнү'' (чыгыш бөлүгү) <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> ''Гүлчө өрөөнүндө ''жайгашкан. Алай өрөөнү түндүк бөлүгүнөн ''Алай кырка тоосу,'' түштүгүнөн Чоӊ Алай кырка тоосу (эӊ бийик жери ‒ 7137 ''м'', Ленин атындагы чоку) <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> курчалган. Райондун деӊиз деӊгээлинен эӊ жапыз жери 1560 ''м'' (Гүлчө өрөөнүндө). Кен байлыктары: көмүр, кайнатма туз, сымап, сурьма, вольфрам, чымкөӊ, мрамор, курулуш материалдары, минералдуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ысык булактар ж. б. Климаты континенттик. Январдын орточо температурасы Гүлчө өрөөнүндө ‒7,5°С, Алай өрөөнүндө ‒14,4°…‒17,5°С, июлдуку Гүлчөдө 18,9°С, Алайда 9‒15,4°С. Жылдык жаан-чачыны 300‒500 ''мм''. Ири мөӊгүлөрү: ''Корженевский, Ленин'' ж. б. Суу тармактары жыш; ирилери: Гүлчө'', Кызыл-Суу'', Көк-Суу ж. б. Райондун түндүк-чыгыш бөлүгүн <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> орто бийиктиктеги тоолордун түндүк капталдарын карбонаттуу күрөӊ топурак ээлеп, буудайыктуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> шалбаалуу талаа өсүмдүктөрү өсөт. Ушул эле бийиктиктеги тоо капталдарынын чыгыш экспозицияларын майда дүӊгөлүү, бетегелүү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бетеге-дүйүм чөптүү талаа ээлейт. Талаа <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> шалбаалуу талаа алкактары бийиктеген сайын токой <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> шалбаа алкактарына өтөт. Тоо капталдарынын түндүк <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> чыгыш экспозицияларынын тескей беттеринде (күӊүрт-коӊур тоо-токой топурагында) арча <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> сейрек токой өсөт. Тоо-талаа топурактуу субальп <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> альп алкактарында субальп <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> альп шалбаалуу талаа <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> талаа өсүмдүктөрү басымдуу. Кууш капчыгайларда бадал (ит мурун, табылгы, изирик ж. б.), суу жайылмаларында чычырканак, тал, терек ж. б. кездешет. Нивалдык алкакта рихтерия, мамыры чөп ж. б. өсөт. Баалуу айбанаттарды коргоо <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> көбөйтүү максатында Куршап суусунун жайылмасында ''Гүлчө заказниги ''уюшулган.<br> Райондо облустун калкынын 6,9%и жашайт (2003). Төрөлүүнүн деӊгээли 20,3‰, өлүм-житим ‒ 41,1‰, табигый өсүш ‒ 16,2‰ түзөт. Калкынын 44,7%и эмгек жашына чейинкилер, 47,5%и эмгек жашындагылар, 7,8%и ‒ эмгек жашынан өткөндөр. Калктын орточо жыштыгы 1 ''км''<sup>2</sup>жерге 9,0 киши.<br> Алай районунун экономикасынын негизин мал чарбасы <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> дыйканчылык түзөт. Жалпы жер фонду 7582,0 миӊ ''га ''(2004), анын айыл чарбага жарактуу жери 409,0 миӊ ''га ''(жеринен 53,9%). Анын басымдуу бөлүгү (387,9 миӊ ''га'') жайыт. Айдоо аянты 5,0 миӊ ''га'', анын 1,3 миӊ ''га''сы сугат жер; 38 ''га'' көп жылдык өсүмдүк, 7,9 миӊ ''га'' чабынды. Дан (4,4 миӊ ''га,'' <span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> буудай ‒ 3,2 миӊ ''га''), картошка (0,5 миӊ ''га''), май алынчу өсүмдүктөр (227 ''га''), жашылча (244 ''га'') айдалат.<br> Райондо 5 өндүрүштүк (макарон, самын чыгаруучу, жыгач иштетүүчү, көмүр казып алуучу) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> дан эгиндерин кайра иштетүүчү 38 кичи ишкана иштейт. Район облуста өндүрүлгөн өнөр жай продукциясынын 0,8%ин берет.<br>Негизги транспорту ‒ автомобиль. Анын аймагынан эзелтен эле Орто Азия өлкөлөрүн Кытай, Индия, Пакистан, Афганстан <span cat="ж.кыск" oldv="м-н">менен</span> байланыштырган Улуу Жибек жолу өткөн. Негизги автомобиль жолдору: эл аралык маанидегилери Ош ‒ Хорог, Сары-Таш ‒ Дароот-Коргон ‒ Дүйшөмбү (Тажикстан), Сары-Таш ‒ Эркеч-Там ‒ Кашгар (Кытай). 2003-ж. автомобиль транспорту <span cat="ж.кыск" oldv="м-н">менен</span> 226,6 млн ''т'' жүк, 23,5 млн жүргүнчү ташылган.<br> 2003/04-окуу жылында 38 орто, 4 толук эмес орто, 6 башталгыч мектеп, 1 кесиптик-техникалык лицей болгон. Райондо 1 борбордук <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> 3 участкалык оорукана, 25 ФАП, 10 үй-бүлөлүк дарыгерлер тобу, 4 аптека, маданият үйү, 11 клуб, 1 райондук, 30 айылдык китепкана, 1 тарых музейи бар.<br>''И. Егембердиев, А. Мырзаев.''<br> | ||
[[Категория:1-Том]] | |||
09:11, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы
АЛАЙ РАЙОНУ Ош облусунда. Район 1928-жылы Алай‒Гүлчө району болуп уюшулган; 1936-жылы андан эки район бөлүнгөн ‒ Алай району жана Чоӊ Алай району; 1959-жылы алар кайра биригип, Алай району болгон. 1992-жылы кайра эки районго ‒ Алай жана Чоӊ Алай райондоруна бөлүнгөн. Район облустун эӊ түштүгүндө жайгашып,
чыгышынан Кытай, түндүгүнөн жана түндүк-чыгышынан Кара-Кулжа жана Өзгөн, батышынан жана түндүк-батышынан Кара-Суу, Ноокат жана Чоӊ Алай райондору, түштүгүнөн Тоолуу Бадакшан облусу (Тажикстан) менен чектешет. Аянты 7,6 миӊ км2 (Ош облусунун аймагынын 26,0%). Калкы 92 429 (2022). Борбору ‒ Гүлчө кыштагы. Район 14 айыл аймагына бөлүнөт. Райондо 62 кыштак бар.
Район бийик тоолуу Алай өрөөнү (чыгыш бөлүгү) менен Гүлчө өрөөнүндө жайгашкан. Алай өрөөнү түндүк бөлүгүнөн Алай кырка тоосу, түштүгүнөн Чоӊ Алай кырка тоосу (эӊ бийик жери ‒ 7137 м, Ленин атындагы чоку) менен курчалган. Райондун деӊиз деӊгээлинен эӊ жапыз жери 1560 м (Гүлчө өрөөнүндө). Кен байлыктары: көмүр, кайнатма туз, сымап, сурьма, вольфрам, чымкөӊ, мрамор, курулуш материалдары, минералдуу жана ысык булактар ж. б. Климаты континенттик. Январдын орточо температурасы Гүлчө өрөөнүндө ‒7,5°С, Алай өрөөнүндө ‒14,4°…‒17,5°С, июлдуку Гүлчөдө 18,9°С, Алайда 9‒15,4°С. Жылдык жаан-чачыны 300‒500 мм. Ири мөӊгүлөрү: Корженевский, Ленин ж. б. Суу тармактары жыш; ирилери: Гүлчө, Кызыл-Суу, Көк-Суу ж. б. Райондун түндүк-чыгыш бөлүгүн жана орто бийиктиктеги тоолордун түндүк капталдарын карбонаттуу күрөӊ топурак ээлеп, буудайыктуу жана шалбаалуу талаа өсүмдүктөрү өсөт. Ушул эле бийиктиктеги тоо капталдарынын чыгыш экспозицияларын майда дүӊгөлүү, бетегелүү жана бетеге-дүйүм чөптүү талаа ээлейт. Талаа жана шалбаалуу талаа алкактары бийиктеген сайын токой жана шалбаа алкактарына өтөт. Тоо капталдарынын түндүк жана чыгыш экспозицияларынын тескей беттеринде (күӊүрт-коӊур тоо-токой топурагында) арча жана сейрек токой өсөт. Тоо-талаа топурактуу субальп жана альп алкактарында субальп жана альп шалбаалуу талаа жана талаа өсүмдүктөрү басымдуу. Кууш капчыгайларда бадал (ит мурун, табылгы, изирик ж. б.), суу жайылмаларында чычырканак, тал, терек ж. б. кездешет. Нивалдык алкакта рихтерия, мамыры чөп ж. б. өсөт. Баалуу айбанаттарды коргоо жана көбөйтүү максатында Куршап суусунун жайылмасында Гүлчө заказниги уюшулган.
Райондо облустун калкынын 6,9%и жашайт (2003). Төрөлүүнүн деӊгээли 20,3‰, өлүм-житим ‒ 41,1‰, табигый өсүш ‒ 16,2‰ түзөт. Калкынын 44,7%и эмгек жашына чейинкилер, 47,5%и эмгек жашындагылар, 7,8%и ‒ эмгек жашынан өткөндөр. Калктын орточо жыштыгы 1 км2жерге 9,0 киши.
Алай районунун экономикасынын негизин мал чарбасы жана дыйканчылык түзөт. Жалпы жер фонду 7582,0 миӊ га (2004), анын айыл чарбага жарактуу жери 409,0 миӊ га (жеринен 53,9%). Анын басымдуу бөлүгү (387,9 миӊ га) жайыт. Айдоо аянты 5,0 миӊ га, анын 1,3 миӊ гасы сугат жер; 38 га көп жылдык өсүмдүк, 7,9 миӊ га чабынды. Дан (4,4 миӊ га, анын ичинде буудай ‒ 3,2 миӊ га), картошка (0,5 миӊ га), май алынчу өсүмдүктөр (227 га), жашылча (244 га) айдалат.
Райондо 5 өндүрүштүк (макарон, самын чыгаруучу, жыгач иштетүүчү, көмүр казып алуучу) жана дан эгиндерин кайра иштетүүчү 38 кичи ишкана иштейт. Район облуста өндүрүлгөн өнөр жай продукциясынын 0,8%ин берет.
Негизги транспорту ‒ автомобиль. Анын аймагынан эзелтен эле Орто Азия өлкөлөрүн Кытай, Индия, Пакистан, Афганстан менен байланыштырган Улуу Жибек жолу өткөн. Негизги автомобиль жолдору: эл аралык маанидегилери Ош ‒ Хорог, Сары-Таш ‒ Дароот-Коргон ‒ Дүйшөмбү (Тажикстан), Сары-Таш ‒ Эркеч-Там ‒ Кашгар (Кытай). 2003-ж. автомобиль транспорту менен 226,6 млн т жүк, 23,5 млн жүргүнчү ташылган.
2003/04-окуу жылында 38 орто, 4 толук эмес орто, 6 башталгыч мектеп, 1 кесиптик-техникалык лицей болгон. Райондо 1 борбордук жана 3 участкалык оорукана, 25 ФАП, 10 үй-бүлөлүк дарыгерлер тобу, 4 аптека, маданият үйү, 11 клуб, 1 райондук, 30 айылдык китепкана, 1 тарых музейи бар.
И. Егембердиев, А. Мырзаев.