Difference between revisions of "АЙЫЛ ЧАРБАНЫ КОЛЛЕКТИВДЕШТИРҮҮ"
м (→top: категория кошуу) |
|||
| (One intermediate revision by one other user not shown) | |||
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АЙЫЛ ЧАРБАНЫ КОЛЛЕКТИВДЕШТИРҮҮ''' СССРдеги – Совет бийлигинин СССРде социализмди куруу планынын бир бөлүгү. Айыл чарбаны коллективдештирүү жеке чарбаларды жоюу <span cat='ж.кыск' oldv=' | '''АЙЫЛ ЧАРБАНЫ КОЛЛЕКТИВДЕШТИРҮҮ''' СССРдеги – Совет бийлигинин СССРде социализмди куруу планынын бир бөлүгү. Айыл чарбаны коллективдештирүү жеке чарбаларды жоюу <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> дыйкандарды кооперативдерге, айыл чарба артелдерине (коллективдүү чарбага, колхоздорго) бириктирүүнүн негизинде ири чарбалардын товар өндүрүмдүүлүгүн жогорулатуу, айыл чарбасында мамлекеттик көзөмөлдү орнотуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> оокаттуу дыйкандардын арасындагы «айылдык буржуазия – кулактарды» эзүүчү тап катары жоюу максатын көздөгөн <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> биринчи беш жылдык планды аткаруу жылдарында (1929–33) репрессиялоо, күч колдонуу ыкмалары аркылуу ылдамдатылган темп <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> жүргүзүлгөн. 1929‑жылы ''И.'' ''Сталин'' айыл чарбасында «туташ коллектив­дештирүү» ураанын жарыялаган. Коллективдештирүү өтө талаш‑тартыштуу, карама‑каршылыктуу натыйжаларды берген. Айыл чарба толугу <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> мамлекеттик көзөмөлгө алынып, колхоздордун өндүргөн эгини эң төмөнкү баада сатып алынган <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> өлкөнү индустриялаштыруу максатында өнөр жай жабдууларын алууга Батыш өлкөлөрүнө экспорттолгон. Дыйкандар өздөрүнүн жеке чарбасында өндүргөн артык баш эгинин эркин сатууга тыюу салынып, аны мамлекетке арзан баада тапшырууга милдеттендирилген. Каршылык көргөзгөндөр кулак деп жарыяланып, мүлкү толугу <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> конфискацияланган <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> сот жообуна тартылган. Жалпысынан, миллионго жакын үй‑бүлөлөр кулакка тартылган. Анын жыйынтыгында колхоздордун продукция өндүрүмдүүлүгү төмөндөгөн, колхозчулар дээрлик эмгек акы алышкан эмес, өзгөчө мал чарбасы катуу жала чеккен. Колхоздоштуруу алыскы аймактарда оор кесепеттерге алып келген. Элет калкы анын маанисин толук түшүнө электе <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> тиешелүү өкмөттүк дотацияларга негизденбей, күчтөп <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> ыкчам жүргүзүлгөн колхоздоштуруунун айынан 1932–33‑жылы өлкөнү ачарчылык каптаган. Украинада, Түндүк Кавказда, Волга боюнда, Казакстанда ж. б. райондордо башталган массалык ачарчылыктын кесепетинен 3–10 миллион адам каза болгон. Бүткүл өлкөдөгүдөй эле Кыргызстанда Совет бийлиги орногондон кийин мамлекеттештирилген жерлерде алгачкы коллективдүү чарбалар уюштурула баштаган. Айыл чарбаны коллективдештирүү иш‑чаралары көчмөн <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> жарым көчмөн чарбаларды отурукташтыруу <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> катар бир мезгилде жүргүзүлгөн. Калкты отурукташтыруу Совет бийлигинин алгачкы жылдарында жүргүзүлгөн жер‑суу реформаларынын жүрүшүндө эле башталган. Ага карабастан 1930‑жылдын башында республикада 85 миң чарба көчмөн абалда калган. Отурукташтыруу максаты коллективдештирүү саясаты <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> коштолуп, жаңыдан отурукташа баштаган эл зордук <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> колхоздорго киргизилген. 1925-жылдын октябрына карата 232 айыл чарба кооперативдери түзүлүп, аларга 21,8 миң адам мүчө болуп кирген. Туташ коллективдештирүүнүн негизинде 1931‑жылы коллективдүү чарбалардын саны 1500гө жеткен. Кооперация кыргыздардын турмушунда тыштан трактор ж. б. жаңы техникаларды <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> каржылык жардамдарды шериктешип алып келип, айыл чарбасын өнүктүрүүдө маанилүү роль ойногон. Бирок, коллективдештирүүнүн жүрүшүндөгү мамлекеттик зордук‑зомбулуктун күчөшү, айыл чарбасын, өзгөчө мал чарбасын бүлгүнгө учураткан. Колхозго малын бергиси келбегендер массалык түрдө союп же сатып жок кыла баштаган. Натыйжада, 1930‑жылы бодо малдын саны 24,4%, жылкы 18,5%, кой‑эчки 15,5% кыскарган. Эгинди конфискациялоонун натыйжасында жазгы үрөндүк эгин калбай калган. Башка аймактардай эле Кыргызстанда да ачарчылык башталган, бирок негизинен мал чарбасы <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> алектенген көчмөн кыргыздарда коңшу элдердегидей чоң жоготуулар болгон эмес. Ушундан улам абал оор болгон Казакстандан жанa Сибирден жарым млндой ачка качкындар Кыргызстанга келип, башпаана табышкан. Жалпысынан көчмөн кыргыздарды отурукташтыруу жанa коллективдештирүү Улуу Ата Мекендик согушка чейин аяктаган. Айыл чарбаны коллективдештирүү жанa отурукташтырууда кетирилген олуттуу катачылыктарга карабастан, прогрессивдүү мааниге ээ болгон. Совет бийлигинин жардамы <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> Кыргызстанда туруктуу айыл‑кыштактар, чарбалык борборлор пайда болуп, аларда түрдүү агартуу мекемелери, мектептер, турмуш‑тиричилик ишканалары курулган.<br> Ад.: ''Вылцан М.'' А, ''Данилов В. П., Кабанов В. В., Мошков Ю.'' А Коллективизация сельского хозяйства СССР. Пути, формы, достижения. М., 1981.<br> | ||
''А. Орозов.''<br> | ''А. Орозов.''<br> | ||
[[Категория:1-Том]] | |||
08:47, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы
АЙЫЛ ЧАРБАНЫ КОЛЛЕКТИВДЕШТИРҮҮ СССРдеги – Совет бийлигинин СССРде социализмди куруу планынын бир бөлүгү. Айыл чарбаны коллективдештирүү жеке чарбаларды жоюу менен дыйкандарды кооперативдерге, айыл чарба артелдерине (коллективдүү чарбага, колхоздорго) бириктирүүнүн негизинде ири чарбалардын товар өндүрүмдүүлүгүн жогорулатуу, айыл чарбасында мамлекеттик көзөмөлдү орнотуу жана оокаттуу дыйкандардын арасындагы «айылдык буржуазия – кулактарды» эзүүчү тап катары жоюу максатын көздөгөн жана биринчи беш жылдык планды аткаруу жылдарында (1929–33) репрессиялоо, күч колдонуу ыкмалары аркылуу ылдамдатылган темп менен жүргүзүлгөн. 1929‑жылы И. Сталин айыл чарбасында «туташ коллективдештирүү» ураанын жарыялаган. Коллективдештирүү өтө талаш‑тартыштуу, карама‑каршылыктуу натыйжаларды берген. Айыл чарба толугу менен мамлекеттик көзөмөлгө алынып, колхоздордун өндүргөн эгини эң төмөнкү баада сатып алынган жана өлкөнү индустриялаштыруу максатында өнөр жай жабдууларын алууга Батыш өлкөлөрүнө экспорттолгон. Дыйкандар өздөрүнүн жеке чарбасында өндүргөн артык баш эгинин эркин сатууга тыюу салынып, аны мамлекетке арзан баада тапшырууга милдеттендирилген. Каршылык көргөзгөндөр кулак деп жарыяланып, мүлкү толугу менен конфискацияланган жана сот жообуна тартылган. Жалпысынан, миллионго жакын үй‑бүлөлөр кулакка тартылган. Анын жыйынтыгында колхоздордун продукция өндүрүмдүүлүгү төмөндөгөн, колхозчулар дээрлик эмгек акы алышкан эмес, өзгөчө мал чарбасы катуу жала чеккен. Колхоздоштуруу алыскы аймактарда оор кесепеттерге алып келген. Элет калкы анын маанисин толук түшүнө электе жана тиешелүү өкмөттүк дотацияларга негизденбей, күчтөп жана ыкчам жүргүзүлгөн колхоздоштуруунун айынан 1932–33‑жылы өлкөнү ачарчылык каптаган. Украинада, Түндүк Кавказда, Волга боюнда, Казакстанда ж. б. райондордо башталган массалык ачарчылыктын кесепетинен 3–10 миллион адам каза болгон. Бүткүл өлкөдөгүдөй эле Кыргызстанда Совет бийлиги орногондон кийин мамлекеттештирилген жерлерде алгачкы коллективдүү чарбалар уюштурула баштаган. Айыл чарбаны коллективдештирүү иш‑чаралары көчмөн жана жарым көчмөн чарбаларды отурукташтыруу менен катар бир мезгилде жүргүзүлгөн. Калкты отурукташтыруу Совет бийлигинин алгачкы жылдарында жүргүзүлгөн жер‑суу реформаларынын жүрүшүндө эле башталган. Ага карабастан 1930‑жылдын башында республикада 85 миң чарба көчмөн абалда калган. Отурукташтыруу максаты коллективдештирүү саясаты менен коштолуп, жаңыдан отурукташа баштаган эл зордук менен колхоздорго киргизилген. 1925-жылдын октябрына карата 232 айыл чарба кооперативдери түзүлүп, аларга 21,8 миң адам мүчө болуп кирген. Туташ коллективдештирүүнүн негизинде 1931‑жылы коллективдүү чарбалардын саны 1500гө жеткен. Кооперация кыргыздардын турмушунда тыштан трактор ж. б. жаңы техникаларды жана каржылык жардамдарды шериктешип алып келип, айыл чарбасын өнүктүрүүдө маанилүү роль ойногон. Бирок, коллективдештирүүнүн жүрүшүндөгү мамлекеттик зордук‑зомбулуктун күчөшү, айыл чарбасын, өзгөчө мал чарбасын бүлгүнгө учураткан. Колхозго малын бергиси келбегендер массалык түрдө союп же сатып жок кыла баштаган. Натыйжада, 1930‑жылы бодо малдын саны 24,4%, жылкы 18,5%, кой‑эчки 15,5% кыскарган. Эгинди конфискациялоонун натыйжасында жазгы үрөндүк эгин калбай калган. Башка аймактардай эле Кыргызстанда да ачарчылык башталган, бирок негизинен мал чарбасы менен алектенген көчмөн кыргыздарда коңшу элдердегидей чоң жоготуулар болгон эмес. Ушундан улам абал оор болгон Казакстандан жанa Сибирден жарым млндой ачка качкындар Кыргызстанга келип, башпаана табышкан. Жалпысынан көчмөн кыргыздарды отурукташтыруу жанa коллективдештирүү Улуу Ата Мекендик согушка чейин аяктаган. Айыл чарбаны коллективдештирүү жанa отурукташтырууда кетирилген олуттуу катачылыктарга карабастан, прогрессивдүү мааниге ээ болгон. Совет бийлигинин жардамы менен Кыргызстанда туруктуу айыл‑кыштактар, чарбалык борборлор пайда болуп, аларда түрдүү агартуу мекемелери, мектептер, турмуш‑тиричилик ишканалары курулган.
Ад.: Вылцан М. А, Данилов В. П., Кабанов В. В., Мошков Ю. А Коллективизация сельского хозяйства СССР. Пути, формы, достижения. М., 1981.
А. Орозов.