АДЫГЭ РЕСПУБЛИКАСЫ

АДЫГЭ, А д ы г э Р е с п у б л и к а с ы Россия Федерациясынын курамында, Түндүк Кавказда, Лаба жанa Кубань дарыяларынын боюнда жайгашкан. Бардык жагынан Краснодар крайы менен чекте­шет. Аянты 7,8 миң км². Калкы 442,8 миң (2009). Борбору – Майкоп шаары. Администрациялык-аймактык жактан 7 районго, 2 шаарга (Майкоп, Ады­гейск), 3 шаарчага бөлүнөт.

Мамлекетти башкаруу жанa аткаруу бийлиги президентке таандык. Мыйзам чыгаруучу жо­горку органы – мамлекеттик кеңеш. Республиканын хасэси (парламент) 2 палаткадан (Өкүлдөр кеңеши жана республикалык кеңеш) турат. Министрлер ка­бинети – мамлекеттик бийликтин аткаруу органы. Президент премьер‑министрди мамлекеттик кеңештин ма­кулдугу менен дайындайт.
Республиканын түндүгү Кубань бою түздүгүндө, түш­түгү Чоң Кавказдын капталдарында жайгашкан. Жеринин бетинин бийиктиги 3238 мге чейин (Чу­гуш чокусу). Нефть жана газ (Майкоптун айлана­сынан), курулуш материалдары, фосфорит (запасы 180 миң т) казылып алынат. Минералдык булактары бар. Климаты мелүүн континенттик, жылуу жана нымдуу. Январдын орточо температурасы –2,4°С, июлдуку 22,2°С. Жылдык жаан‑чачыны 700 мм (эң көбү апрелден декабрга чейин). Аязсыз мезгили 180 күн. Ири дарыялары: Кубань (куймасы Лаба менен), Ак (Фишт шаркы­ратмасы бар), Чехрак, Фарс, Пшиш, Псекупс ж. б. Дарыялардын агымын жөнгө салуу ире­тинде суу сактагычтар (Краснодар, Тщикск, Шапсугск, Октябрь) курулган. Кээ бир дарыя­ларынын төмөнкү агымында сал агызылат. Кара топурак басымдуу келип, аймагын эмен, бук, граб, зараң, ак чечек ж. б. жазы жалбырактуу токой ээлеп жатат. Жапайы мөмө‑жемиш, дары-­дармек, эфир‑май өсүмдүктөрү көп. Тоолорунда бийиктеген сайын жазы жалбырактуу жана ийне жалбырактуу токой (көк карагай, кара­гай, кызыл карагай) менен алмашат. Аймагынын 40%ын токой ээлейт.
Негизги калкы адыгэлер, ошондой эле орус, күрд, татар ж. б. улут өкүлдөрү жашайт. Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники – 62,6, аялдарыныкы – 75,2 жаш. Орточо жыштыгы 1 км² жерге 57,9 киши. Шаар калкы 53,7%. Шаарла­ры: Майкоп, Адыгейск. Адыгэде Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине кирген Кавказ коругунун тоо жак бөлүгү жайгашкан. Табияты жашоого, эс алууга жана айыл чарба тармагы үчүн да жагымдуу. Экологиялык абалы салыштырмалуу канааттандырар­лык.
Адыгэнин аймагында адамдар төмөнкү палеолит доорунан эле мекендегенин археологиялык табылгалар тастыктайт. Б. з. ч. 7-кылымда меоттор маданиятынын калыптанышы аяктаган. Бул мезгилге таандык көрүстөндөрдөн (Хажох, Уашхиту, Келер­мес) меот урууларынын скифтердин жүрүштө­рүнө катышкандыгын далилдеген арабалар, асем буюмдар арбын табылган. Б. з. ч. 3‑кылымдан баш­талган сарматтардын таасири б. з. ч. 1-кылымда өзгөчө күчөгөн. Меот‑сармат мезгилине таандык сепилдери бар шаар калдыктары (Тахтамукаевский, Ассоколайский ж. б.), көрүстөндөр (Чернышевский, Серегинский), бай коргондор (Ха­тажукай, Кончукохабль ж. б.) белгилүү. 6‑кылымдын аяк ченинен 630‑ж. чейин Адыгэ Түрк кагандыгы­нын, 8–9-кылымда Хазар кагандыгынын карамагын­да болгон. 1238–39‑ж. Адыгэ аймагын монголдор каратып алган. 13‑кылымдын 2‑жарымынан 15‑кылым­дын 2‑жарымына чейин Адыгэнин маданий‑тары­хый өнүгүүсүнө Кара деңиз жээктериндеги генуэ­лик шаар‑колониялардын таасири зор болгон. 14–15-кылымда адыгэлердин Түндүк Кавказдын борбордук бөлүгүнө чачырап жайгашуусу башталган. Алар ушундан улам бир нече этностук топторго бө­лүнүп, натыйжада кийин кабарда, черкес жана адыгэ элдеринин калыптанышына негиз түзгөн. 16–18-кылымда буларга каршы Осмон империясы, Крым хандыгы согуш жүргүзүп, адыгдар орус мамлекетинен жардам суроого мажбур болуш­кан. 1552–57‑ж. Москвага бир нече адыгэ элчи­лери келип, ушул мезгилден алар Россиянын курамына кошулушкан. 1860‑ж. Кавказ согу­шунун натыйжасында (1817–64) Осмон империя­сына караштуу жерлерге адыгэлерди масса­лык түрдө көчүрүү башталып, Россия импе­риясында алардын 5%ы гана калган. Алар Кубань облусунун аймагында жашаган. 1917–22‑ж. Граждандык согуштун жүрүшүндө адыгэлердин көпчүлүгү Түркия ж‑а Жакынкы Чыгыш өл­көлөрүнө жер которушкан. 27. 7. 1922‑ж. БРБАКтын декрети менен Черкес (Адыгэ) Автономия облусу түзүлгөн, ошол эле жылы 24‑августта Адыгэ (Черкес) Автономия облусу, 13. 8. 1928‑ж. Адыгэ Автономия облусу деп аталган. Борбору Краснодар шаары болгон, 1936‑жылдан Майкоп шаары, 1991‑жылдан РСФСРдин курамында Адыгэ Советтик Социалисттик Республикасы, 1992‑жыл­дан Адыгэ Республикасы деп аталат.
Адыгэ Түндүк-Кавказ экономикалык районуна кирет. Россия Фе­дерациясындагы жүзүм шарабын (жылына 2020 миң дал, 6‑орун), курулуш жыгачтарын (36,8 миң м³, 7‑орун) даярдоо, картон (51,7 миң т, 99‑орун), кумшекер (49,8 миң т, 15‑орун), жа­шылча ширелерин ж‑а жемиш консерваларын өндүрүү боюнча өзгөчөлөнөт. Өнөр жайы негизинен Майкопто жайгашкан. Тамак‑аш (спирт, кант заводдору, кондитер фабрикасы, консерва комбинаты), жыгач даярдоо, жыгаччылык, целлю­лоза‑кагаз («Майкопмебель», «Дружба», «Кар­тонтара» ж. б.), машина куруу, металл иштетүү, курулуш материалдар өнөр жайы бар.
Дан эгиндери, рапс, күн карама, кант кызыл­ча, тамеки, эфир‑май, жашылча жана бакча өсүмдүктөрү өстүрүлөт. Жүзүмчүлүк, багбанчылык өнүккөн. Малы жайытта багылат. Бодо мал (эт­-сүт багытында), чочко, кой, эчки, жылкы асы­ралат. Үй куштары багылат. Аарычылык да өнүккөн. Өлкөдөгү эң ири диеталык эт даярдоо­чу (күрп) фабрика (Майкопто) иштейт. Автомобиль жолунун узундугу 1,6 миң км (асфальтталган), темир жолунуку 200 км (2008). Майкоп – Усть‑Ла­бинск, Майкоп – Туапсе, Майкоп – Армавир газ кууру, аэропорт бар.
Адыгэде 124 мекеме, 188 жалпы билим берүүчү мектеп, 6 кесиптик‑техникалык окуу жайы, 2 ЖОЖ, 150 китепкана, 28 музей иштейт. 20 гезит басы­лып чыгарылат. Телекөрсөтүү эки тилде (адыгэ, орус) көрсөтүлөт. Филармония, драма театр бар. Жыл сайын фестивалдар (Майкоп) жана ка­зак‑орус маданиятынын күндөрү өткөрүлүп турат. 1936‑ж. Майкопто орус драма театры, 1937‑ж. Адыгэ колхоз‑совхоз театры уюшулган. 1941‑ж. эки театр биригип, А. С. Пушкин атындагы театрын (облустук драма театрдын курамында) түзгөн. 2000‑жылдан өз алдынча эки театрга ­Адыгэ драма театры, А. С. Пушкин атындагы орус драма театрына бөлүнгөн. 1936‑жылдан мамлекеттик академиялык «Нальмес» бий ансамбли, 1991‑жылдан «Исламей» мамлекеттик ыр‑бий ансамбли, 1993‑жыл­дан Камералык музыкалык театр иштейт. 2001‑ж. Россия академия искусство театрынын филиалы ачылган.
Ад.: Вопросы истории, адыгейской литературы: В 2 кн. Майкоп, 1979 – 80; Сокровища курганов Адыгей. М., 1985; Панеш У. М. Типологические связи и формирование художественно‑эстетического единства адыгских литератур. Майкоп, 1990; География Республики Адыгея. 22‑е изд. Майкоп, 2001.

                                                      Р. Карачалова, А. Орозов.