Difference between revisions of "АВТОМОБИЛЬ"

Кыргызстан Энциклопедия Жана Терминология Борбору дан
Jump to navigation Jump to search
м (→‎top: clean up, replaced: м-н → <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> (11), ж-а → <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> (15))
м (→‎top: категория кошуу)
 
(4 intermediate revisions by 2 users not shown)
1 -сап: 1 -сап:
'''АВТОМОБИЛЬ''' (''авто'' ... <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> лат. mobilis ‒ кыймылдоочу, жүрүүчү) ‒ өз кыймылдаткычы аркылуу дөӊгөлөктөрү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> жүрүүчү, айдоочу тарабынан башкарылуучу жүк <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> адамдарды ташууга арналган мех. транспорт. Леонардо да Винчи өзү жүрүүчү арабаны түзүү оюн биринчилерден болуп сунуштаган. «Өзү жүрмө» экипажды (атсыз, өгүзсүз ж. б., сүйрөө күчү жок) жасоо аракети 18-к-да башталган.  
'''АВТОМОБИЛЬ''' (''авто'' ... <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> лат. mobilis ‒ кыймылдоочу, жүрүүчү) ‒ өз кыймылдаткычы аркылуу дөӊгөлөктөрү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> жүрүүчү, айдоочу тарабынан башкарылуучу жүк <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> адамдарды ташууга арналган механикалык транспорт. Леонардо да Винчи өзү жүрүүчү арабаны түзүү оюн биринчилерден болуп сунуштаган. «Өзү жүрмө» экипажды (атсыз, өгүзсүз ж. б., сүйрөө күчү жок) жасоо аракети 18-кылымда башталган.  
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ19.png| thumb|Г. Даймлер автомобили (1885‒86).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ19.png| thumb|Г. Даймлер автомобили (1885‒86).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ18.png| thumb|К. Бенц автомобили (1885‒86).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ18.png| thumb|К. Бенц автомобили (1885‒86).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ17.png| thumb|Е. А. Яковлев <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> П. А. Фрезе автомобили (1896).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ17.png| thumb|Е. А. Яковлев <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> П. А. Фрезе автомобили (1896).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ16.png| thumb|«Руссо-Балт» автомобили (1913).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ16.png| thumb|«Руссо-Балт» автомобили (1913).]]
Аны орус дыйканы А. Шамшуренков жасаган (1752). Фр. офицер Н. Ж. Кюньо 1769-ж. буу кыймылдаткычтуу үч дөӊгөлөктүү экипажды ойлоп тапкан, бирок аны коомчулук кабыл албаган. Кийин Германияда, Англияда буу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> иштеген коляска пайда болгон. Бирок буу кыймылдаткычтуу экипаждар оор, пайдаланууга ыӊгайсыз болгондуктан кеӊири колдонулууга ээ болгон эмес. Ичинен күймө кыймылдаткыч пайда болгондон кийин жагдай таптакыр өзгөргөн. 1885‒86-жылдарда нем. инженерлери Г. Даймлер <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> К. Бенц бири бирине байланышпастан туруп бензин кыймылдаткычтуу коляскага патент алышкан. Ал дүйнөдө биринчи А. катары кабыл алынган.
Аны орус дыйканы А. Шамшуренков жасаган (1752). Франциялык  офицер Н. Ж. Кюньо 1769-жылы  буу кыймылдаткычтуу үч дөӊгөлөктүү экипажды ойлоп тапкан, бирок аны коомчулук кабыл албаган. Кийин Германияда, Англияда буу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> иштеген коляска пайда болгон. Бирок буу кыймылдаткычтуу экипаждар оор, пайдаланууга ыӊгайсыз болгондуктан кеӊири колдонулууга ээ болгон эмес. Ичинен күймө кыймылдаткыч пайда болгондон кийин жагдай таптакыр өзгөргөн. 1885‒86-жылдарда немец  инженерлери Г. Даймлер <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> К. Бенц бири бирине байланышпастан туруп бензин кыймылдаткычтуу коляскага патент алышкан. Ал дүйнөдө биринчи автомобиль  катары кабыл алынган. Россияда автомобиль  куруу тарыхынын башталышы болуп, 1896-жылы  Е. А. Яковлев <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> П. А. Фрезе жасаган автомобиль эсептелет. Ал бир цилиндрлүү, төрт такттуу кыймылдаткычы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> 20 ''км/с'' ылдамдыкка жеткен. 19‒20-кылымдарда көпчүлүк өлкөлөрдө автомобилди өнөр жайлык жасоо башталган. Россияда «Руссо-Балт» аттуу автомобиль  1908-жылы  Ригадагы вагон жасоочу заводдон даярдалган. Автомобилди массалык жасоо америкалык  ишкер Г. Форддун ысымына байланышкан. 1913-жылы  ал «Форд-Т» өнөр жайын уюштурган. «Форд- Т» модели 1914-жылы  жылдыргычта (конвейерде) чогултулган. Автомобилдин пайда болушу адамзат тарыхындагы эӊ маанилүү ойлоп табуу болгон <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ошондон улам коомдо жашоо кыйла өзгөргөн. 1950-жылдан автомобиль чыгаруучулардын көӊүлү улуттук рынокко эмес, эл аралык рынокко бурулат. 1960-жылдан япон автомобиль өндүрүшү көтөрүлө баштайт. 1970-жылдагы карбюратордук күйүүчү май кризисинен улам (өзгөчө
Россияда А. куруу тарыхынын башталышы болуп, 1896-ж. Е. А. Яковлев <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> П. А. Фрезе жасаган А. эсептелет. Ал бир цилиндрлүү, төрт такттуу кыймылдаткычы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> 20 ''км/с'' ылдамдыкка жеткен. 19‒20-к-дарда көпчүлүк өлкөлөрдө А-ди өнөр жайлык жасоо башталган. Россияда «Руссо-Балт» аттуу А. 1908-ж. Ригадагы вагон жасоочу з-ддон даярдалган. А-ди массалык жасоо амер. ишкер Г. Форддун ысымына байланышкан. 1913-ж. ал «Форд-Т» өнөр жайын уюштурган. «Форд- Т» модели 1914-ж. жылдыргычта (конвейерде) чогултулган. А-дин пайда болушу адамзат тарыхындагы эӊ маанилүү ойлоп табуу болгон <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ошондон улам коомдо жашоо кыйла өзгөргөн. 1950-жылдан А. чыгаруучулардын көӊүлү улуттук рынокко эмес, эл аралык рынокко бурулат. 1960-жылдан япон А. өндүрүшү көтөрүлө баштайт. 1970-жылдагы карбюратордук күйүүчү май кризисинен улам (өзгөчө
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ15.png| thumb|«Форд-Т» автомобили (1913).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ15.png| thumb|«Форд-Т» автомобили (1913).]]
АКШда) аны сарамжалдуу пайдалануу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> айлана-чөйрөнү булгабоо максатында көп өлкөдө «катализ чыпкасы» колдонула баштайт. Советтер Союзунда 1924-ж. ГАЗ маркасындагы алгачкы А. жасалып, 1932-ж. массалык түрдө чыгарылган. 1906-жылда курулган «Роллс-Ройс» А-и биринчи болуп электр стартеру <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> жабдылган. 1938-жылдан «Фольксваген-жук», 1984-жылдан «Феррари-тестаросса» А-дери жасала баштаган. А-дин формасы канчалык сүйрү болсо, ал тез жүрүп, күйүүчү майды аз сарптайт. Азыркы жеӊил А-дин пневматикалык шиналуу төрт дөӊгөлөгү, асма системасы, бекем чанагы (кузову) болот. Анын кыймыл багытын өзгөртүүгө арналган руль системасы негизинен алдыӊкы дөӊгөлөктөр <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кошулган. Тартуучу дөӊгөлөктүн милдетин алдыӊкы же арткы, о. эле экөө теӊ бир учурда аткарышы мүмкүн. Дөӊгөлөктөрү ''илиништирүү кошкучу-'' нан'' (муфтасынан) , берүү кутусу''нан, дифференциалдык аппарат <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> механизмден, алып жүрүүчү жарым октордон турган ''трансмиссия-'' нын жардамы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кыймылга келет. А-дин чанагы жүргүнчү лөрдү коопсуз жайгаштырууга арналган бекем борб. бөлүктөн, ага бекитилген асмалардан, кыймылдаткычтан, бамперден турат. А-дин коопсуздугун камсыз кылуу үчүн чанагынын капта-
АКШда) аны сарамжалдуу пайдалануу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> айлана-чөйрөнү булгабоо максатында көп өлкөдө «катализ чыпкасы» колдонула баштайт. Советтер Союзунда 1924-жылы  ГАЗ маркасындагы алгачкы автомобиль жасалып, 1932-жылы  массалык түрдө чыгарылган. 1906-жылда курулган «Роллс-Ройс» автомобили биринчи болуп электр стартеру <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> жабдылган. 1938-жылдан «Фольксваген-жук», 1984-жылдан «Феррари-тестаросса» автомобилдери жасала баштаган. Автомобилдин формасы канчалык сүйрү болсо, ал тез жүрүп, күйүүчү майды аз сарптайт. Азыркы жеӊил автомобилдин пневматикалык шиналуу төрт дөӊгөлөгү, асма системасы, бекем чанагы (кузову) болот. Анын кыймыл багытын өзгөртүүгө арналган руль системасы негизинен алдыӊкы дөӊгөлөктөр <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кошулган. Тартуучу дөӊгөлөктүн милдетин алдыӊкы же арткы, ошондой эле экөө теӊ бир учурда аткарышы мүмкүн. Дөӊгөлөктөрү ''илиништирүү кошкучунан (муфтасынан), берүү кутусу''нан, дифференциалдык аппарат <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> механизмден, алып жүрүүчү жарым октордон турган ''трансмиссиянын'' жардамы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кыймылга келет. Автомобилдин чанагы жүргүнчүлөрдү коопсуз жайгаштырууга арналган бекем борбордук бөлүктөн, ага бекитилген асмалардан, кыймылдаткычтан, бамперден турат. Автомобилдин коопсуздугун камсыз кылуу үчүн чанагынын капта-
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ14.png| thumb|Автомобилдин негизги конструкциялык блоктору: а ‒ жалпы көрүнүшү; б ‒ чанагы; в ‒ шассиси; г ‒ кыймылдаткычы.]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ14.png| thumb|Автомобилдин негизги конструкциялык блоктору: а ‒ жалпы көрүнүшү; б ‒ чанагы; в ‒ шассиси; г ‒ кыймылдаткычы.]]
лына, таманына бекитилген тартып бекитүүчү курлары <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> кулпусу; эшигинин түзүлүшү, капталдан урган соккуга туруктуу, о. эле амортизациялык жаздыкчасы бар рулдук башкаруусу, арттан болуучу соккудан сактоочу жаздыгы болот. Терезесине майда бөлүктөргө талкаланып чачылып кетпей турган көп катмарлуу материалдан жасалган атайын айнек коюлат. ''Автомобиль кыймылдаткычы'' (адатта карбюратордук күйүүчү май <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> иштөөчү кыймылдаткыч) алдынкы бөлүгүнө, капоттун астына
лына, таманына бекитилген тартып бекитүүчү курлары <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> кулпусу; эшигинин түзүлүшү, капталдан урган соккуга туруктуу, ошондой  эле амортизациялык жаздыкчасы бар рулдук башкаруусу, арттан болуучу соккудан сактоочу жаздыгы болот. Терезесине майда бөлүктөргө талкаланып чачылып кетпей турган көп катмарлуу материалдан жасалган атайын айнек коюлат. ''Автомобиль кыймылдаткычы'' (адатта карбюратордук күйүүчү май <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> иштөөчү кыймылдаткыч) алдынкы бөлүгүнө, капоттун астына
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ13.png| thumb|Тойота автомобили (Япония).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ13.png| thumb|Тойота автомобили (Япония).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ12.png| thumb|Ниссан 300ЯX автомобили (Япония).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ12.png| thumb|Ниссан 300ЯX автомобили (Япония).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ11.png| thumb|ВMW автомобили (Германия).]]
[[File:АВТОМОБ ИЛЬ11.png| thumb|ВMW автомобили (Германия).]]
орнотулат <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> айлануу кыймылын берүү кутусу аркылуу алдынкы же арткы, о. эле төрт дөӊгөлөккө теӊ берет. Башкаруу системасын ‒ рулду,'' дөӊгөлөгүн'' , акселераторду, ''токтоткуч ''ту (''тормоз ) ''<span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> илиништирүү кошкучунун (муфтасынын) педалын, о. эле приборлорду долбоорлоо максималдуу ыӊгайлуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> коопсуз болушуна көӊүл бурулат. Кыймылды которуштуруп берүү рычагы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> токтоткуч (тормоз) алдынкы эки отургучтун ортосуна, кошуп-ажыраткычтар прибор калканычына (шит) жайгаштырылат. Капоттун астында кыймылдаткычтан тышкары ''радиатор'' , чанак (кузов) жылыткыч, айнек тазалагыч, токтоткуч суюктугу куюлган идиш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ''аккумулятор'' болот. Арткы дөӊгөлөктөрү тартуучу А-де күйүүчү май куюучу бак арт жагы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кагылышканда коопсуз болуш үчүн бамперден алыс коюлат, ал эми алдынкы дөӊгөлөгү тартуучу болсо, анда бак чанактын ортосунда, таманынын астына жайгаштыры лат. Чанактын артында, жүк салгыч, камдалган (запас) дөӊгөлөк жүк салгычтын таманынын астында сакталат. А-дин электр система
орнотулат <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> айлануу кыймылын берүү кутусу аркылуу алдынкы же арткы, ошондой эле төрт дөӊгөлөккө теӊ берет. Башкаруу системасын ‒ рулду,'' дөӊгөлөгүн'' , акселераторду, ''токтоткучту'' (''тормоз ) ''<span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> илиништирүү кошкучунун (муфтасынын) педалын, ошондой  эле приборлорду долбоорлоо максималдуу ыӊгайлуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> коопсуз болушуна көӊүл бурулат. Кыймылды которуштуруп берүү рычагы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> токтоткуч (тормоз) алдыңкы эки отургучтун ортосуна, кошуп-ажыраткычтар прибор калканычына (шит) жайгаштырылат. Капоттун астында кыймылдаткычтан тышкары ''радиатор'', чанак (кузов) жылыткыч, айнек тазалагыч, токтоткуч суюктугу куюлган идиш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ''аккумулятор'' болот. Арткы дөӊгөлөктөрү тартуучу автомобилде күйүүчү май куюучу бак арт жагы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кагылышканда коопсуз болуш үчүн бамперден алыс коюлат, ал эми алдынкы дөӊгөлөгү тартуучу болсо, анда бак чанактын ортосунда, таманынын астына жайгаштырылат. Чанактын артында, жүк салгыч, камдалган (запас) дөӊгөлөк жүк салгычтын таманынын астында сакталат. Автомобилдин электр системасы татаал: от алдыруу системасы, стартер, жарык тармагы, үн сигналы, айнек тазалагычтар, чанак жылыткыч <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> электрондук приборлордун дисплейинен турат. Автомобиль колдонулушуна жараша транспорттук, атайын, спорттук болуп бөлүнөт. Т р а н с п о р т т у к автомобиль жүк <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жүргүнчүлөрдү ташуу үчүн, а т а й ы н түрү тиешелүү жабдуулар <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> жабдылып, өрт өчүрүүчү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тиричиликтик (коммуналдык) тейлөөлөрдө колдонулат. С п о р т т у к автомобиль  мелдештерге, ылдамдык рекордун коюуга арналат. Транспорттук автомобилдин жеӊил, жүк ташуучу, автобус, микроавтобус деген түрлөрү бар. Кыргызстандагы биринчи автомобиль совет доорунда (1930‒40) Россиядан келе баштаган. Азыркы учурда Кыргызстандын жолдорунда Россия, Германия, Япония, Франция ж. б. өлкөлөрдүн автомобилдери жүрөт. Кыргызстан тоолуу өлкө болгондуктан автомобиль  аркылуу жүргүнчүлөрдүн 99,6%и, ал эми жүктүн 97,8%и ташылат.
сы татаал: от алдыруу системасы, стартер, жарык тармагы, үн сигналы, айнек тазалагычтар, чанак жылыткыч <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> электрондук приборлор дун дисплейинен турат. А. колдонулушуна жараша транспорттук, атайын, спорттук болуп бөлүнөт. Т р а н с п о р т т у к А. жүк <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жүргүнчүлөрдү ташуу үчүн, а т а й ы н түрү тиешелүү жабдуулар <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> жабдылып, өрт өчүрүүчү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тиричиликтик (коммуналдык) тейлөөлөрдө колдонулат. С п о р т т у к А. мелдештерге, ылдамдык рекордун коюуга арналат. Транспорттук А-дин жеӊил, жүк ташуучу, автобус, микроавтобус деген түрлөрү бар. Кырг-ндагы биринчи А. совет доорунда (1930‒40) Россиядан келе баштаган. Азыркы учурда Кырг-ндын жолдорунда Россия, Германия, Япония, Франция ж. б. өлкөлөрдүн А-дери жүрөт. Кырг-н тоолуу өлкө болгондуктан А. аркылуу жүргүнчүлөрдүн 99,6%и, ал эми жүктүн 97,8%и ташылат.
 
Ад.: ''Литвинов А. С., Фаробин А. С.'' Автомобиль: теория эксплуатационных свойств. М., 1989; ''Туренко А. Н., Богомолов В. А., Клименко В. И. ''История инженерной деятельности. Развитие автомобилестроения. Хар., 1999.
Ад.: ''Литвинов А. С., Фаробин А. С.'' Автомобиль: теория эксплуатационных свойств. М., 1989; ''Туренко А. Н., Богомолов В. А., Клименко В. И. ''История инженерной деятельности. Развитие автомобилестроения. Хар., 1999.  
 
''К. Алымкулов, Э. Нусупов.''
''К. Алымкулов, Э. Нусупов.''
[[Категория:1-Том]]

08:16, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы

АВТОМОБИЛЬ (авто ... жана лат. mobilis ‒ кыймылдоочу, жүрүүчү) ‒ өз кыймылдаткычы аркылуу дөӊгөлөктөрү менен жүрүүчү, айдоочу тарабынан башкарылуучу жүк жана адамдарды ташууга арналган механикалык транспорт. Леонардо да Винчи өзү жүрүүчү арабаны түзүү оюн биринчилерден болуп сунуштаган. «Өзү жүрмө» экипажды (атсыз, өгүзсүз ж. б., сүйрөө күчү жок) жасоо аракети 18-кылымда башталган.

Г. Даймлер автомобили (1885‒86).
К. Бенц автомобили (1885‒86).
Е. А. Яковлев жана П. А. Фрезе автомобили (1896).
«Руссо-Балт» автомобили (1913).

Аны орус дыйканы А. Шамшуренков жасаган (1752). Франциялык офицер Н. Ж. Кюньо 1769-жылы буу кыймылдаткычтуу үч дөӊгөлөктүү экипажды ойлоп тапкан, бирок аны коомчулук кабыл албаган. Кийин Германияда, Англияда буу менен иштеген коляска пайда болгон. Бирок буу кыймылдаткычтуу экипаждар оор, пайдаланууга ыӊгайсыз болгондуктан кеӊири колдонулууга ээ болгон эмес. Ичинен күймө кыймылдаткыч пайда болгондон кийин жагдай таптакыр өзгөргөн. 1885‒86-жылдарда немец инженерлери Г. Даймлер жана К. Бенц бири бирине байланышпастан туруп бензин кыймылдаткычтуу коляскага патент алышкан. Ал дүйнөдө биринчи автомобиль катары кабыл алынган. Россияда автомобиль куруу тарыхынын башталышы болуп, 1896-жылы Е. А. Яковлев жана П. А. Фрезе жасаган автомобиль эсептелет. Ал бир цилиндрлүү, төрт такттуу кыймылдаткычы менен 20 км/с ылдамдыкка жеткен. 19‒20-кылымдарда көпчүлүк өлкөлөрдө автомобилди өнөр жайлык жасоо башталган. Россияда «Руссо-Балт» аттуу автомобиль 1908-жылы Ригадагы вагон жасоочу заводдон даярдалган. Автомобилди массалык жасоо америкалык ишкер Г. Форддун ысымына байланышкан. 1913-жылы ал «Форд-Т» өнөр жайын уюштурган. «Форд- Т» модели 1914-жылы жылдыргычта (конвейерде) чогултулган. Автомобилдин пайда болушу адамзат тарыхындагы эӊ маанилүү ойлоп табуу болгон жана ошондон улам коомдо жашоо кыйла өзгөргөн. 1950-жылдан автомобиль чыгаруучулардын көӊүлү улуттук рынокко эмес, эл аралык рынокко бурулат. 1960-жылдан япон автомобиль өндүрүшү көтөрүлө баштайт. 1970-жылдагы карбюратордук күйүүчү май кризисинен улам (өзгөчө

«Форд-Т» автомобили (1913).

АКШда) аны сарамжалдуу пайдалануу жана айлана-чөйрөнү булгабоо максатында көп өлкөдө «катализ чыпкасы» колдонула баштайт. Советтер Союзунда 1924-жылы ГАЗ маркасындагы алгачкы автомобиль жасалып, 1932-жылы массалык түрдө чыгарылган. 1906-жылда курулган «Роллс-Ройс» автомобили биринчи болуп электр стартеру менен жабдылган. 1938-жылдан «Фольксваген-жук», 1984-жылдан «Феррари-тестаросса» автомобилдери жасала баштаган. Автомобилдин формасы канчалык сүйрү болсо, ал тез жүрүп, күйүүчү майды аз сарптайт. Азыркы жеӊил автомобилдин пневматикалык шиналуу төрт дөӊгөлөгү, асма системасы, бекем чанагы (кузову) болот. Анын кыймыл багытын өзгөртүүгө арналган руль системасы негизинен алдыӊкы дөӊгөлөктөр менен кошулган. Тартуучу дөӊгөлөктүн милдетин алдыӊкы же арткы, ошондой эле экөө теӊ бир учурда аткарышы мүмкүн. Дөӊгөлөктөрү илиништирүү кошкучунан (муфтасынан), берүү кутусунан, дифференциалдык аппарат менен механизмден, алып жүрүүчү жарым октордон турган трансмиссиянын жардамы менен кыймылга келет. Автомобилдин чанагы жүргүнчүлөрдү коопсуз жайгаштырууга арналган бекем борбордук бөлүктөн, ага бекитилген асмалардан, кыймылдаткычтан, бамперден турат. Автомобилдин коопсуздугун камсыз кылуу үчүн чанагынын капта-

Автомобилдин негизги конструкциялык блоктору: а ‒ жалпы көрүнүшү; б ‒ чанагы; в ‒ шассиси; г ‒ кыймылдаткычы.

лына, таманына бекитилген тартып бекитүүчү курлары жана кулпусу; эшигинин түзүлүшү, капталдан урган соккуга туруктуу, ошондой эле амортизациялык жаздыкчасы бар рулдук башкаруусу, арттан болуучу соккудан сактоочу жаздыгы болот. Терезесине майда бөлүктөргө талкаланып чачылып кетпей турган көп катмарлуу материалдан жасалган атайын айнек коюлат. Автомобиль кыймылдаткычы (адатта карбюратордук күйүүчү май менен иштөөчү кыймылдаткыч) алдынкы бөлүгүнө, капоттун астына

Тойота автомобили (Япония).
Ниссан 300ЯX автомобили (Япония).
ВMW автомобили (Германия).

орнотулат жана айлануу кыймылын берүү кутусу аркылуу алдынкы же арткы, ошондой эле төрт дөӊгөлөккө теӊ берет. Башкаруу системасын ‒ рулду, дөӊгөлөгүн , акселераторду, токтоткучту (тормоз ) жана илиништирүү кошкучунун (муфтасынын) педалын, ошондой эле приборлорду долбоорлоо максималдуу ыӊгайлуу жана коопсуз болушуна көӊүл бурулат. Кыймылды которуштуруп берүү рычагы менен токтоткуч (тормоз) алдыңкы эки отургучтун ортосуна, кошуп-ажыраткычтар прибор калканычына (шит) жайгаштырылат. Капоттун астында кыймылдаткычтан тышкары радиатор, чанак (кузов) жылыткыч, айнек тазалагыч, токтоткуч суюктугу куюлган идиш жана аккумулятор болот. Арткы дөӊгөлөктөрү тартуучу автомобилде күйүүчү май куюучу бак арт жагы менен кагылышканда коопсуз болуш үчүн бамперден алыс коюлат, ал эми алдынкы дөӊгөлөгү тартуучу болсо, анда бак чанактын ортосунда, таманынын астына жайгаштырылат. Чанактын артында, жүк салгыч, камдалган (запас) дөӊгөлөк жүк салгычтын таманынын астында сакталат. Автомобилдин электр системасы татаал: от алдыруу системасы, стартер, жарык тармагы, үн сигналы, айнек тазалагычтар, чанак жылыткыч жана электрондук приборлордун дисплейинен турат. Автомобиль колдонулушуна жараша транспорттук, атайын, спорттук болуп бөлүнөт. Т р а н с п о р т т у к автомобиль жүк жана жүргүнчүлөрдү ташуу үчүн, а т а й ы н түрү тиешелүү жабдуулар менен жабдылып, өрт өчүрүүчү жана тиричиликтик (коммуналдык) тейлөөлөрдө колдонулат. С п о р т т у к автомобиль мелдештерге, ылдамдык рекордун коюуга арналат. Транспорттук автомобилдин жеӊил, жүк ташуучу, автобус, микроавтобус деген түрлөрү бар. Кыргызстандагы биринчи автомобиль совет доорунда (1930‒40) Россиядан келе баштаган. Азыркы учурда Кыргызстандын жолдорунда Россия, Германия, Япония, Франция ж. б. өлкөлөрдүн автомобилдери жүрөт. Кыргызстан тоолуу өлкө болгондуктан автомобиль аркылуу жүргүнчүлөрдүн 99,6%и, ал эми жүктүн 97,8%и ташылат.

Ад.: Литвинов А. С., Фаробин А. С. Автомобиль: теория эксплуатационных свойств. М., 1989; Туренко А. Н., Богомолов В. А., Клименко В. И. История инженерной деятельности. Развитие автомобилестроения. Хар., 1999.

К. Алымкулов, Э. Нусупов.