АБУ-Л-ГАЗИ

АБУ-Л-ГАЗИ Баатыр (Бахадур) хан (24. 8. 1603, Үргөнч–1664, Хива) – Хива ханы (1643–1663), тарыхчы. Бухара хандыгынын ханы (1500–1510) Мухаммед Шейбанинин (Шайбак, Шайбек, Шахибек) тукуму, Хива ханы (1602–1621) Араб Мухаммеддин уулу. 1620-ж. атасы ага Кыят аймагын энчилеген, көп өтпөй бир туугандары менен араздашып, адегенде Самаркандка, андан 1626-ж. казак ханы (1598–1628) Эшимдин алдына качып, үч айдан кийин анын атааңдашы Ташкент шаарын бийлеген (1613–1627) Турсун Мухаммедке келген. Эки жылдан кийин Хиваны алууга жасаган аракетинен майнап чыкпай, Сефевиддердин шахы (1628–1641) Сефи Iнин алдына барып баш калкалаган. Ал жактан Балкан жарым аралына качып, кийинчерээк калмактардын ханы Хо-Өрүлүккө (1644-ж. өлгөн), андан Арал деңизинин айланасындагы көчмөн казак, өзбек, каракалпак  урууларынын ичинде туруп, алардын колдоосу менен 1643-ж. Хиванын тагын алган. 1663-ж. Хива хандыгынын тагын уулу Ануш-ханга өткөрүп берип, 1664-ж. дүйнөдөн кайткан. Абул-л-Гази ошол мезгилдердеги билимдүү адамдан болуп, түрк элдеринин тарыхын жакшы билиши менен айырмаланган. Анын 1661-ж. жазылган «Шажарай-йи-таракима» («Түрк элдеринин санжырасы» жана 1665-ж. бүткөн «Шажарай-и-түрк» («Түркмөндөрдүн санжырасы») аттуу эки эмгеги белгилүү. «Шажарай-и-түрк» алгач француз (1726), орус (1770, 1780), немец (1780) тилдерине которулуп, басылып чыккан. Анда Чыңгыз-хандан мурунку, ошондой эле өзүнүн тушундагы Борбордук Азия, Жакынкы Чыгыштагы орчундуу окуялар камтылган. Айрымдары кыргыз санжыраларына үндөшкөнү байкалып, ал эмгектен Борбордук Азияда жашаган урууларга тиешелүү тарыхый, этнографиялык баалуу маалыматтарды алууга болот. Абул-л-Газинин эмгектерин Осмоналы Сыдык уулу, Белек Солтоноев ж. б. сыяктуу кыргыздын белгилүү тарыхчылары, ошондой эле Орто Азия элдеринин байыркы тарыхын изилдеген чет элдик окумуштуулар да кеңири пайдаланышкан.