Difference between revisions of "АНД ТООЛОРУ"
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АНД ТООЛОРУ,''' А н д К о р д и л ь е р а с ы (инктердин тилинде а н т а – жез, жездүү тоо) – Жер шарындагы тоо системасынын эң узуну (9 миң ''км'') <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> эң бийиктеринен (Аконкагуа чокусу, 6959 ''м).'' Түштүк Американы түндүгүнөн бүт <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> батышынан курчайт; ''Кордильеранын'' түштүк бөлүгү. Анд | '''АНД ТООЛОРУ,''' А н д К о р д и л ь е р а с ы (инктердин тилинде а н т а – жез, жездүү тоо) – Жер шарындагы тоо системасынын эң узуну (9 миң ''км'') <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> эң бийиктеринен (Аконкагуа чокусу, 6959 ''м).'' Түштүк Американы түндүгүнөн бүт <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> батышынан курчайт; ''Кордильеранын'' түштүк бөлүгү. Анд тоолору – соңку көтөрүлүүлөрдүн натыйжасында Анд (Кордильера) геосинклиналдык бүктөлүү кырчоосунун ордуна кайра пайда болгон тоо. Анд тоолору негизинен түстүү металл рудаларына (Борбордук Анд тоолору) бай, алдынкы <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тоо алдындагы ийилген жерлерде нефть, газ (Кариб, Борбордук Анд тоолору) кендери бар. Анд тоолору негизинен меридиан багытында жарыш жаткан Чыгыш Кордильера, Борбордук Кордильера, Батыш Кордильера, Жээк Кордильера кырка тоолорунан турат. Булардын аралыктарында ички бөксө тоолор <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> платолор (Пуна, Альтиплано-Боливия <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Перуда) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ойдуңдар жайгашкан. Табигый өзгөчөлүктөрү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> орографиясы боюнча Түндүк, Борбордук <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Түштүк Анд тоолоруна бөлүнөт. Түндүк Анд тоолору Кариб Анд тоолоруна, үч негизги Кордильерадан (Чыгыш, Батыш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Борбордук) турган Түндүк-Батыш Анд тоолоруна <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> негизги эки Кордильерадан (Батыш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Чыгыш) турган, Экватордук Анд тоолоруна бөлүнөт. Борбордук Анд тоолору (28° түштүк кеңдикке чейин) Перу Анд тоолорун <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Борбордук Анд тоолорунун өзүн же Борбордук Анд тайпак тоосун камтыйт. Түштүк Анд тоолору Чили-Аргентина же субтропиктик Анд тоолоруна, Патагония Анд тоолоруна бөлүнөт. Анд тоолору алты климаттык алкакта (экватордук, түн. <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> түш. субэкватордук, түштүк тропиктик, субтропиктик <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> мелүүн) жатып, чыгыш | ||
[[File:АНД ТООЛОРУ 1_90.png | thumb|Котопахи жанар тоосу.]] | [[File:АНД ТООЛОРУ 1_90.png | thumb|Котопахи жанар тоосу.]] | ||
[[File:АНД ТООЛОРУ_91.png | thumb|Орографиялык схема]] | [[File:АНД ТООЛОРУ_91.png | thumb|Орографиялык схема]] | ||
(ылымта) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> батыш (айдарым) капталдарындагы жаан-чачындын өлчөмү кескин түрдө айырмаланып (айрыкча борбордук бөлүгүндө) турат. Анд тоолору океан аралык суу бөлгүч болуп эсептелет. Андан Амазонка <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> анын куймалары, ошондой эле Ориноко, Парагвай, Парананын куймалары, Магдалена дарыясы, Патагониянын дарыялары башталат. Анд тоолорунда дүйнөдөгү ири көлдөрдүн ичинен эң бийик тоо көлү – Титикака жайгашкан. Түндүк-Батыш Анд тоолорунан Борбордук Анд тоолорунун түштүгүнө чейинки айдарым нымдуу капталдарын экватордук <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тропиктик нымдуу токой (тоо гилеясы) ээлейт. Ал үч бийиктик алкакка (тьерра-кальенте, тьерра-темплада <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тьерра-фриа) бөлүнөт. Субтропиктик Анд тоолорунда дайыма жашыл кургак субтропик токою <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бадал, 38° түштүк кеңдиктен түштүктө дайыма жашыл нымдуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> аралаш токой өсөт. Бийик платолорго – түндүгүнө экватордук тоолуу парамос шалбаасы, Перу Анд тоолоруна <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Пунанын чыгышына бийик тоолуу тропиктик кургак халка талаасы, Пунанын батышына <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> 5–28° түштүк кеңдиктердин аралыгындагы Тынч океандык батыш жээкке чөл өсүмдүктөрү мүнөздүү. Анд тоолору – хина дарагынын, кока, картошка ж. б. баалуу өсүмдүктөрдүн мекени.<br>Ад.: ''Герт Г.'' Геология Анд. Пер. с нем. М., 1959; Кордильеры Америки. Пер. с англ. М., 1967; Физическая география материков и океанов. М., 1988.8.<br>''Э.'' Султаналиев.<br> | (ылымта) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> батыш (айдарым) капталдарындагы жаан-чачындын өлчөмү кескин түрдө айырмаланып (айрыкча борбордук бөлүгүндө) турат. Анд тоолору океан аралык суу бөлгүч болуп эсептелет. Андан Амазонка <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> анын куймалары, ошондой эле Ориноко, Парагвай, Парананын куймалары, Магдалена дарыясы, Патагониянын дарыялары башталат. Анд тоолорунда дүйнөдөгү ири көлдөрдүн ичинен эң бийик тоо көлү – Титикака жайгашкан. Түндүк-Батыш Анд тоолорунан Борбордук Анд тоолорунун түштүгүнө чейинки айдарым нымдуу капталдарын экватордук <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тропиктик нымдуу токой (тоо гилеясы) ээлейт. Ал үч бийиктик алкакка (тьерра-кальенте, тьерра-темплада <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тьерра-фриа) бөлүнөт. Субтропиктик Анд тоолорунда дайыма жашыл кургак субтропик токою <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бадал, 38° түштүк кеңдиктен түштүктө дайыма жашыл нымдуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> аралаш токой өсөт. Бийик платолорго – түндүгүнө экватордук тоолуу парамос шалбаасы, Перу Анд тоолоруна <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Пунанын чыгышына бийик тоолуу тропиктик кургак халка талаасы, Пунанын батышына <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> 5–28° түштүк кеңдиктердин аралыгындагы Тынч океандык батыш жээкке чөл өсүмдүктөрү мүнөздүү. Анд тоолору – хина дарагынын, кока, картошка ж. б. баалуу өсүмдүктөрдүн мекени.<br>Ад.: ''Герт Г.'' Геология Анд. Пер. с нем. М., 1959; Кордильеры Америки. Пер. с англ. М., 1967; Физическая география материков и океанов. М., 1988.8.<br>''Э.'' Султаналиев.<br> | ||
15:19, 5 Декабрь (Бештин айы) 2023 -деги абалы
АНД ТООЛОРУ, А н д К о р д и л ь е р а с ы (инктердин тилинде а н т а – жез, жездүү тоо) – Жер шарындагы тоо системасынын эң узуну (9 миң км) жана эң бийиктеринен (Аконкагуа чокусу, 6959 м). Түштүк Американы түндүгүнөн бүт жана батышынан курчайт; Кордильеранын түштүк бөлүгү. Анд тоолору – соңку көтөрүлүүлөрдүн натыйжасында Анд (Кордильера) геосинклиналдык бүктөлүү кырчоосунун ордуна кайра пайда болгон тоо. Анд тоолору негизинен түстүү металл рудаларына (Борбордук Анд тоолору) бай, алдынкы жана тоо алдындагы ийилген жерлерде нефть, газ (Кариб, Борбордук Анд тоолору) кендери бар. Анд тоолору негизинен меридиан багытында жарыш жаткан Чыгыш Кордильера, Борбордук Кордильера, Батыш Кордильера, Жээк Кордильера кырка тоолорунан турат. Булардын аралыктарында ички бөксө тоолор менен платолор (Пуна, Альтиплано-Боливия менен Перуда) жана ойдуңдар жайгашкан. Табигый өзгөчөлүктөрү жана орографиясы боюнча Түндүк, Борбордук жана Түштүк Анд тоолоруна бөлүнөт. Түндүк Анд тоолору Кариб Анд тоолоруна, үч негизги Кордильерадан (Чыгыш, Батыш жана Борбордук) турган Түндүк-Батыш Анд тоолоруна жана негизги эки Кордильерадан (Батыш жана Чыгыш) турган, Экватордук Анд тоолоруна бөлүнөт. Борбордук Анд тоолору (28° түштүк кеңдикке чейин) Перу Анд тоолорун жана Борбордук Анд тоолорунун өзүн же Борбордук Анд тайпак тоосун камтыйт. Түштүк Анд тоолору Чили-Аргентина же субтропиктик Анд тоолоруна, Патагония Анд тоолоруна бөлүнөт. Анд тоолору алты климаттык алкакта (экватордук, түн. жана түш. субэкватордук, түштүк тропиктик, субтропиктик жана мелүүн) жатып, чыгыш
(ылымта) жана батыш (айдарым) капталдарындагы жаан-чачындын өлчөмү кескин түрдө айырмаланып (айрыкча борбордук бөлүгүндө) турат. Анд тоолору океан аралык суу бөлгүч болуп эсептелет. Андан Амазонка жана анын куймалары, ошондой эле Ориноко, Парагвай, Парананын куймалары, Магдалена дарыясы, Патагониянын дарыялары башталат. Анд тоолорунда дүйнөдөгү ири көлдөрдүн ичинен эң бийик тоо көлү – Титикака жайгашкан. Түндүк-Батыш Анд тоолорунан Борбордук Анд тоолорунун түштүгүнө чейинки айдарым нымдуу капталдарын экватордук жана тропиктик нымдуу токой (тоо гилеясы) ээлейт. Ал үч бийиктик алкакка (тьерра-кальенте, тьерра-темплада жана тьерра-фриа) бөлүнөт. Субтропиктик Анд тоолорунда дайыма жашыл кургак субтропик токою жана бадал, 38° түштүк кеңдиктен түштүктө дайыма жашыл нымдуу жана аралаш токой өсөт. Бийик платолорго – түндүгүнө экватордук тоолуу парамос шалбаасы, Перу Анд тоолоруна жана Пунанын чыгышына бийик тоолуу тропиктик кургак халка талаасы, Пунанын батышына жана 5–28° түштүк кеңдиктердин аралыгындагы Тынч океандык батыш жээкке чөл өсүмдүктөрү мүнөздүү. Анд тоолору – хина дарагынын, кока, картошка ж. б. баалуу өсүмдүктөрдүн мекени.
Ад.: Герт Г. Геология Анд. Пер. с нем. М., 1959; Кордильеры Америки. Пер. с англ. М., 1967; Физическая география материков и океанов. М., 1988.8.
Э. Султаналиев.