АВСТРИЯ

АВСТРИЯ (Цsterreich), А в с т р и я Р е с п у б л и к а с ы (Republik Цsterreich) — Борб. Европадагы мамлекет. Дунай д-нын алабында жайгашкан. Түндүгүнөн Чехия, түн.-чыгышынан Словакия, түн.-батышынан Германия, чыгышынан Венгрия, түштүгүнөн Словения жана Италия, батышынан Швейцария жана Лихтенштейн менен чектешет. Аянты 83,9 миӊ км². Калкы 8,4 млн (2013). Борбору ‒ Вена ш. Акча бирдиги ‒ евро (2002-ж. чейин Австрия шиллинги).

Мамлекеттик түзүлүшү.

А. ‒ федерациялык республика. 9 адм.-айм. бирдикке (жер) бөлүнөт (Вена ш. адм.-айм. бирдик катары эсептелет). Мамл. башчысы ‒ президент. 6 жылга шайланат (бир гана жолу кайра шайланууга акылуу). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы‒

эки палаталуу (Улуттук Кеӊештен 4 жылга шайланган 183 депутат жана Федералдык Кеӊештен лантаг тарабынан шайланган 64 депутат) парламент. Аткаруу бийлигин канцлер, вице-канцлер жана министрлерден турган өкмөт ишке ашырат. Ар бир аймактын (жердин) өзүнүн конституциясы жана калк тарабынан шайланган өз парламенти ‒ ландтагы бар.

Табияты

Аймагы тоолуу келип, анын ³/₄ бөлүгүнө жакынын Чыгыш Альп тоолору (эӊ бийик жери ‒ Гросглокнер чокусу, 3797 м) жана анын этек тоолору ээлейт. Бири-бирине жарыш жаткан Түн. Акиташтуу, Борб. Кристаллдуу жана Түш. Акиташтуу Альп тоолоруна бөлүнөт. Калган бөлүгүн Ортонку Дунайдагы түздүк, ойдуӊдар (Штирия-Бургенланд ойдуӊу, Вена массиви), түндүгүнөн Чех массивинин түш. бөлүгү кирип турат. Темир рудалары, нефть, газ, алюминий, күрөӊ көмүр, магнезит ж. б. кендери бар. Климаты мелүүн континенттик, батышы нымдуу, кышы жумшак, жайы салкын. Январдын орт. темп-расы ‒1 ‒4°С, июлдуку 15‒18°С. Жылдык жаан-чачыны 500‒900 мм, тоолорунда 1500‒2000 мм. Түн.-батыш айдарым капталдарында жаан-чачын арбын жаайт. Тоолуу аймагында бийиктик алкактуулук даана байкалат. Суу кар тез-тез жаайт; 7‒8 ай кар жатат. Мөӊгүнүн аянты 5 км²ден ашык. Суулары Дунай жана Рейн д-нын алабына кирет. А-нын аймагында Дунай д. 350 кмге созулуп агат. Куймалары: Инн, Лайта, Раб, Драва жана Морава. Тоо дарыялары тик түшүп, шар агып, энергия ресурска бай. Жайында ташкындап, кышында тартылат. А-да 580ге жакын көл бар, алар негизинен мөӊгүнүн аракетинен пайда болгон. Ирилери: Боден (А-нын Германия, Швейцария менен чек арасында), Нойзидлер-Зе (Венгрия менен чек арасында). Нойзидлерзе-Зевинкель, Карвендельбирге ж. б. коруктары бар. Чымдак-күл, боз токой топурагы, түш.-чыгышында күлдөшкөн кара топурак, тоолорунда күлдөшкөн боз тоо топурагы өөрчүгөн. Аймагынын 44%ин токой ээлейт, ал ‒ улуттук негизги байлыктарынын бири. 600‒800 м бийиктикке чейин айдоо жерлер менен кошо жазы жалбырактуу (эмен, бук, ак чечек) токой массивдери ээлейт. 1400‒1800 м бийиктиктердеги ийне-жазы жалбырактуу токой, андан жогору тоо кызыл карагайы, жапалак бал карагай менен алмашат. 2000 мден жогору жыш өскөн альп шалбаасы, 2700‒3000 мге чейин шалбаа өсүмдүктөрү үстөмдүк кылат.

Калкынын

90%и австриялыктар. Андан тышкары словен, хорват, чех, венгр, серб, цыгандар, о. эле немистер, италяндар ж. б. улут өкүл

Чыгыш Альп тоолору.

дөрү жашайт. Шаар калкы 77% (2005). Калкынын көбү ‒ христиандар (83%), анын ичинде католиктер 76%, протестанттар 5%ке жакын, православиелер 2%; мусулмандар 2,3%, иудейлер 0,1%. Мамл. тили ‒ немис тили. Калктын табигый өсүү динамикасы төмөн. Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники ‒77,7, аялдарыныкы ‒83,2 жаш. Калктын орт. жыштыгы 1 км² жерге 97,4 киши. Негизинен Дунай жана Рейн д-нын өрөөндөрүндө, Штрия менен Бургенланд түздүктөрүндө отурукташкан. Ири шаарлары: Вена, Грац, Линц, Зальцбург, Инсбрук.

Тарыхый очерки.

А-нын аймагын адамдар палеолит доорунда эле мекендегендиги белгилүү (Штириядагы Миксний, төмөнкү А-гы Виллендорф турак жайлары). Эрте темир дооруна таандык Гальштаур археол. мад-тынын эстеликтери кеӊири изилденген. Кельттердин басып кирүүсү менен (б. з. ч. 500‒400-ж.) жерг. иллирия уруулары алардын курамына кирген. Б. з. ч. 2-к-да А-нын көпчүлүк аймагы жаӊы түзүлгөн Норик королдугунун курамына кирген, түн. облустарын римдиктер тарабынан Италиядан куулган бойа уруулары ээлешет. Көпчүлүк иллирия уруулары Чыгыш Альпыда өзүлөрүнүн маданий өзгөчөлүгүн узак убакытка сакташкан. Б. з. ч. 1-к-дын ортосунда бойалардын уруулары талкалашкан, ал эми б. з. ч. 8-к-да бул аймакты маркомандар ээлешкен. Б. з. ч. 16‒9-к-дын аралыгында А-нын Дунайдан Түш-кө карай жайгашкан аймактары римдиктер тарабынан каратылып, кийинчерээк римдик Норик, Реция жана Паннония провинцияларынын курамына кирген. Элдердин Улуу көчүүсү мезгилинде А-нын аймагына көптөгөн уруулар басып кирген. 6-к-дын экинчи жарымында Батыш А-да герман уруулары (негизинен баварлар), борбордук жана Чыгыш бөлүгүндө славяндар (негизинен словендер) отурукташкан. 788-ж. Карл I Баварияны Франк королдугуна бириктирип, анын натыйжасында франктардын таасири славяндар жашаган Каринтияга да таралат. Франк мамлекети түш.-чыгышта Паннониядагы, Авар каганаты менен чектешип, каганат кыйрагандан соӊ, 8‒9-к-дын башында чыгыш чек арасын бекемдөө үчүн Паннония же Чыгыш маркасы түзүлгөн. 843-ж. Карл I империясы бөлүнгөн соӊ А. Бавариянын курамында Чыгыш Франк (10-к-дан Германия) королдугуна кошулган. 10-к-дын 1-жарымында Чыгыш А-ны венгрлер басып алат. 955-ж. герман королу Оттон I (962-жылдан император) Лех д-нын жээгинде көчмөн-венгрлерди талкалайт, А-нын аймагында бавардык Чыгыш маркасы түзүлөт, кийин ал маркграфтык деп атала баштайт. 976-жылдан мында Бабенбергдер динстиясынын бийлиги орнотулат. 1156-ж. А. маркграфтыгы өз алдынча графтык болуп түзүлүп, Бавариядан толук бөлүнөт. 996-ж. таандык жазма булактарда аймак алгачкы жолу Австрия (Ostarrichi, азыркы ‒ Цsterreich), б. а. Чыгыш облусу деп аталгандыгы белгилүү. Бабенбергдер династия сынын бийлиги токтогондон (1246) кийин, австриялык аймактар чех королу Приемысл II ээлигине өтөт.

Линц шаарындагы аянт.

1276‒78-ж. герман королу Рудольф I Габсбург А-н аймагын ээлеп, 1282-ж. А-ны жана Штирияны уулдары Альберт менен Рудольфко башкарууга берет. А-да ушундан тарта Габсбургдар династиясынын бийлиги орнойт (1918-ж. чейин).16-к-да Түш.-Чыгыш Европага Осмон империясы (Түркиянын) чабуул коюп турган мезгилде Габсбургдар Чехияны, Силезияны, Венгриянын бир бөлүгүн (толугу менен 17-к-дын аягында), түш. славян жерлеринин бир бөлүгүн ээлеп алган (к. Австрия ‒ түрк согуштары). Габсбургдардын көп улуттуу империясы куралып, А. анын саясий борбору болуп калган. 18-к-да Габсбургдар Түш. Нидерландыны, Италиянын көп жерин жана Польша менен батыш Украинанын бир кыйла бөлүгүн басып алган. 18-к-дын ортосунда Германияда үстөмдүк кылуу үчүн А. менен Пруссиянын ортосундагы тирешүү күчөйт. Австриялык мурас үчүн болгон согушта (1740‒48) Мария Терезия жеӊип чыккан. 1756‒62-ж. Жети жылдык согуштун жүрүшүндө Габсбургдардын Пруссиядан Силезияны кайтарып алуу аракети ийгиликсиз аяктаган. 18-к-дын аягы ‒ 19-к-дын башында А. наполеондук Франция менен болгон согуштарга катышып, бирок жеӊилип калган. 1859-ж. Италия жана Франция, 1866-ж. Пруссия жана Италия менен болгон согуштарда А. Италиядагы ээлеген жерлеринен жана герман мамлекеттериндеги таасиринен ажырайт. А. империясында кризис күчөп, А. 1867-ж. дуалисттик, экилтик монархия ‒ Австрия-Венгрия деген аталыш менен кайра түзүлгөн. 1879-ж. Австрия-Венгрия Германия менен бирдикте Россияга жана Францияга каршы союз түзгөн. 1914-ж. 15(28)-июнда Сараеводо сербиялык улутчулдар тарабынан Австрия-Венгрия тактысынын мурасчысы Франц-Фердинанддын өлтүрүлүшү биринчи дүйнөлүк согуштун башталышына шылтоо болгон. Биринчи дүйнөлүк согушта (1914‒18) Австрия-Венгрия Германиянын негизги союздашы катары катышкан. 1918-ж. октябрь-ноябрда Габсбургдар монархиясында бурж. рев-янын жеӊип чыгышы менен Австрия-Венгрия империясы кулап, көз карандысыз, өз алдынча Австрия, Венгрия, Чехословакия мамлекеттери түзүлүп, 1918-ж. 12-ноябрда Австрия Респ. болуп жарыяланган. 1919-ж. 10-сентябрда А. менен Антанта державаларынын ортосунда Сен-Жермен тынчтык келишимине кол коюлуп, мамлекеттин чек арасы такталган. Өлкө 7 округга бөлүнүп А. аталышы Чыгыш маркасы болуп өзгөртүлгөн. 1942-жылдан Альпы менен Дунай округдары деп аталып, А-да фашисттик оккупациялык режим орнотулган. Бардык саясий партияларга тыюу салынган. 1938-ж. мартта Германия А-ны басып алып, 2-дүйнөлүк согушта ал Германия тарабында согушкан. 1945-ж. жазында А-га СССР, АКШ, Англия жана Франциянын аскерлери кирип, басып алынган өлкөнүн аймагы 4 зонага бөлүнгөн. 1955-ж. 15-майда СССРдин, АКШнын, Улуу Британиянын, Франциянын жана А-нын өкүлдөрүнүн катышуусу менен көз каранды эмес жана демокр. Австрияны калыбына келтирүү ж-дө Мамлекеттик келишимге кол коюлган. Келишимге ылайык, басып алынган аскерлерди А-дан чыгарып кетүү 1955-ж. 25-октябрда аяктаган. 1955-ж. 26-октябрда А-нын парламенти өлкөнүн бейтараптыгы, анын согуштук союздарга кошулбоосу жана анын аймакка чет өлкөлүк согуш базаларынын түзүлүшүнө жол берилбөөсү ж-дө мыйзам кабыл алган. Өлкөдө индустриализация жана урбанизация процесси тездеген. 1951-ж. калктын 2/3 бөлүгү шаарларда жана посёлоктордо топтолгон. А-нын ички саясаты негизинен «социалдык өнөктөштүктүн» принциптерине багытталган, негизги социалдык топтордун таламдарын билдирген эмгек акы жана баалар б-ча аракеттерин ишке ашырат. А. өкмөтү бир катар социалдык реформаларды жүргүзгөн. 1966-ж. А. элдик партиясынын (АНП) бир партиялуу өкмөтү түзүлгөн. 1970–83-жылдар А. Социалисттик партиясы (СПА) башкарган мезгил негизинен бундесканцлердин кызматын аркалаган «Б. Крейскийдин доору» болгон. Бул учурда «социалдык мамлекеттин» австриялык модели калыптанган. А. этникалык жана улуттук азчылыктардын проблемасын ийгиликтүү чечүүнүн жолуна түшкөн. 1986-ж. А. социалисттик партиясы (СПА) менен А. эркиндик партиясынын (АПС) ортосундагы «чакан коалиция» мезгилинен кийин (1983–86) бийликке кайрадан СПА жана АПС өкмөтүнүн келиши менен «Жашылдар» ж. б. либералдар парламентке шайлана баштаган. 1992-ж-дагы шайлоодо А. элдик партиясынан (АНП) Т. Клестил президент болуп шайланган. 2010-ж-дын 25-апрелиндеги президенттик шайлоодо Х. Фишер экинчи мөөнөткө шайланган (80%ке жакын добуш алган). 2015-жылдын аягы – 2016-жылдын башында мыйзамсыз миграциянын алдын алуу максатында Словения жана Италия менен чек араларда коргоочу курулуштар курулган. Бирок, өлкөдө саясий туруксуздук күчөп, 2016-ж. 18-майдагы шайлоонун жыйынтыгы жокко чыгарылган. 2016-жылдын 4-декабрында кайра шайлоо өтүп, анда Вандер Беллен 53,8% добуш менен жеңишке жеткен. 2019-ж. башкаруучу коалиция ыдырап кеткен. 2019-ж. мөөнөтүнөн мурда өткөн шайлоодо АНП кайрадан парламенттик көпчүлүктү жеңип, Жашыл-Жашыл альтернатива партиясы менен коалиция түзгөн. 1955-ж. декабрдан А. БУУнун, 1995-жылдан Европа Союзунун мүчөсү.

ЭКОНОМИКАСЫ

А. ‒ Европадагы экономикасы жогорку деӊгээлде өнүккөн өлкө. Ички дүӊ продукциясынын көлөмү 323,1 млрд доллар, аны киши башына бөлүштүргөндө 39,4 миӊ доллардан (АКШ, 2009) туура келип, дүйнөдөгү эӊ бай 15 өлкөнүн катарына кирет. Экономиканын өнүгүшүндө чет элдик туристтерди (жылына 18,6 млндон ашык; 2003) тейлөөнүн мааниси чоӊ. Өнөр жай продукциясынын 20%тен ашыгын (металлургия, тоо-кен, энергетика) мамл. сектор өндүрөт. Өнөр жайы оор индустриянын негизинде тез темп менен өнүгүүдө. Өнөр жай өндүрүшүнүн көлөмү б-ча Батыш Европадагы 10 өлкөнүн катарына кирет. Тоо-кен казуу өнөр жайы кен байлыктардын негизинде иштейт. Темир (Эйзенэрц), коргошун, цинк (Блейберг руднигинде), жез (Зальцбург), графит (Штирия), аш тузу (Зальцкаммергут, Бад-Ауесе, Бад-Ишль, Жогорку Альп аймагында), нефть (жылына 1 млрд м³), жаратылыш газы (1,5 млрд м³) казылып алынат. Көптөгөн өнөр жай фирмаларынын өндүргөн өндүрүмдөрү чет элдик керектөөлөрдү канааттандырат. Өнүккөн өнөр жай тармактары: машина куруу, кара металлургия (3‒4 млн т чоюн, 4‒5 млн т болот, 4 млн тга жакын прокат), күкүм металлургиясы (90%и экспортко кетет), түстүү металлургия, технол. жабдуулар, элекр-тех., радиоэлектроника (аудио-видеотехника, телевизор, компакт-диск), машина куруу (Штайр, автокыймылдаткычтар «БМВ», «ИMW»; Асперн, «Опель-Аустриа»; мотоцикл, велосипед), нефть ажыратуу (Швехат, жылына 10 млн т), хим. (Линц ‒ жер семирткич, меламин, мочевина, полиэтилен), жыгаччылык, кагаз. Негизги өнөр жай борборлору: Вена (электровоз, локомотив, өзү жүрүүчү көтөргүч крандар), Грац (пассажир, товар вагондору), Енбах (тепловоз, дизель мотору, вагондор). О. эле курал-жарак чыгаруучу (Штайр ‒ аскердик оор техникалар, ок атчу курал-жарак, Хиртенберг ‒ курал-жарак, ок-дары) өнөр жайы да өнүккөн. Гидроэнергия ресурстарына бай тоо дарыяларында көптөгөн ГЭСтер курулуп, алар өлкөнүн энергияга болгон ке

ректөөсүн толугу менен канааттандырат. 2008-ж. 66,8 млрд кВт.с электр энергиясы өндүрүлгөн. Электр энергиясын өндүрүү б-ча дүйнөдө алдыӊкы орунда (киши башына жылына 7 миӊ кВт.с) турат. Украинанын Чернобыль АЭСиндеги апааттан кийин (1986) атом энергиясын пайдаланууга тыюу салынган. Өлкөнүн аймагынын 40%ин а. ч-га жарактуу жер ээлейт. А. ч-га жарактуу жердин 1,5 млн гасы айдоо аянты, бакчылык, жүзүмчүлүк, 1,9 млн гасы шалбаа жана жайыт, 22%и альп шалбаасы. А. ч-нда сүт жана эт багытында мал чарбасы (а. ч. азык-түлүгүнүн ²/₃ си) өнүккөн. Бодо мал, чочко, кой асыралып, үй куштары багылат. Буудай, арпа, сулу, кант кызылча, жүгөрү, кара буудай, тоют өсүмдөктөрү айдалат. Жүзүмчүлүк өнүккөн, жемиш бактары көп. Өлкөнүн жүк ташуусу негизинен куур жана деӊиз транспорту аркылуу жүргүзүлөт. Башкы темир жол түйүндөрү: Вена, Линц, Грац, Филл. Темир жолунун уз. 6,4 миӊ км (анын 3,5 миӊ кми электрлештирилген). Альпыда 10 тешкен тоо (ар биринин уз. 1 кмден кем эмес; эӊ узуну Альберг ‒ 14 км) курулган. Автомобиль жолунун мааниси (уз. 107,3 миӊ км) да чоӊ. Дунайда кеме жүрөт. Негизги порттору: Линц, Вена. Эл аралык 6 аэропорту (ириси Вена-Швехат), «Аустриан Эйрлайнз» ири авиакомпаниясы бар. Машина, машина жабдуулары, жеӊил автомобилдер жана аларга тетиктер, хим. продукциялары, текстиль, бут кийим, азык-түлүктөр, электр-тех. буюмдар, дарыя кемелери, целлюлоза, алюминий, азот жер семирткичи, жасалма була, магнезит, электр энергиясы экспорттолот. Негизги сырткы соода шериктери: Германия, Италия, Франция, АКШ, Швейцария, Венгрия, Россия.

Маданияты

А-нын билим берүүсүнө Билим, илим жана маданият федерация министрлиги жетекчилик кылат. А-нын билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелерди, мектептер, кесиптик мектептерди жана ЖОЖду камтыйт. 1972‒2001-ж. ун-ттер мамлекеттин эсебинде болуп, окутуу акысыз болгон. 2002-жылдан акы төлөп окутуу киргизилген жана учурда 28 ун-ттин алтоосу жеке менчик. А-да Вена, Грац, Зальцбург, Инсбург ун-ттери, о. эле Вена жана Грацдагы тех. ун-т, Венадагы экон. ун-ти, Австрия ИАсы, ил. коомдор, улуттук китепка на, көркөм-тарых музейи ж. б. бар. Өлкөдө коомдук-саясий «Кляйне цайтунг», «Оберэстеррайхише нахрихтен», «Прессе», «Штандарт» ж. б. гезиттер, «Ньюс», «Профиль» журналдары, о. эле «Эстеррайхишер рундфунк» аттуу эӊ ири коомдук-укуктук телерадиокомпа ниясы белгилүү. А. аймагында пайда болгон «Христтин өмүрү», «Антихрист», «Кыямат кайым», «Өлүм тууралуу эскертүү» ж. б. адабий эстеликтер 12-к-га таандык. Ал эми ошол доордо өтө белгилүү болгон «Нибелунгдар жөнүндөгү ыр», «Нибелунгду жоктоо», «Кудрун» эпостук-баатырдык поэмалары 12‒13-к-дардын чегинде жаралган. Венада рыцардык мад-ттын өнүгүшү менен миннезингерлердин (Рейнмар фон Хагенау, Вальтер фон дер Фогельвейде, Ульрих фон Лихтенштейн) чыг-лыгы өркүндөгөн. 13-к-да шаарлардын көбөйүшү менен бюргердик ад-т, анын негизги жанры шванк (Штриккердин «Поп Амис» жыйнагы) өнүккөн. Кайра жаралуу доорунда 15-к-дын 2-жарымын да Вена ун-тинде Цельтистин жетекчилиги алдында уюшулган окумуштуулар менен акындардын ийрими австриялык гуманизмдин борбору болуп калган. 15‒16-к-да элдик комедия, 16-к-дын аяк ченинде иезуиттик драма жанры пайда болот. Өлкөдө агартуу идеясы 18-к-дын ортосунан тарай баштаган. Акын А. Блумауэр ишенич менен илимдин ортосундагы келишпестиктер тууралуу «Эней баатырдын жоруктары» поэмасын, «Эрвин фон Штейнгейм» драмасын жараткан. 1918‒45-ж. ад-ттагы көрүнүктүү орун публицист жана сатирик К. Крауска тиешелүү. Фашисттик Германия А-ны басып алгандан кийин андагы мад-ттын алдынкы өкүлдөрү мекенин таштап кетүүгө аргасыз болгон. Эмиграцияда жүрүп, Й. Рот, Р. Музиль, С. Цвейг, Ф. Верфель, Й. Луитпольд фашизмге каршы публ. чыгармаларын жазышкан. 1950-ж. Х. фон Додерер, Г. Фрич, Х. Цанданын романдарында согуштун залдары чагылдырылган. Х. Леберттин романдары, Ф. Хохвельдердин драмалары антифашисттик өӊүттө жазылган. 1958-ж. ад-т тармагында «Вена тобу» (Х. Нич, О. Мюль, К. Бремер ж. б.), «Грацев тобу» (П. Хандке, Б. Фришмут, Э. Елинек) түзүлүп, жаш жазуучуларды бириктирген. Учурда Н. Гштрайн, Р. Кнапп, Д. Кельман, Э. Елинек (Нобель сыйл. ээси) сыяктуу таланттуу жазуучулар өсүп чыкты.

Вена. Австрия парламентинин имаратынын алдындагы Афины Палладанын статуясы.

А-нын аймагында байыркы Рим мад-тынын жана роман менен готика стилиндеги эстеликтер сакталып калган. Кайра жаралуу доорунун мад-тына шаардык имараттар, аксарайлар, А. Пильграманын айкелдери, В. Хубердин живописи кирет. А. иск-восунун өнүгүшү Барокко доору менен (ошол мезгилде өзгөчө кооздолгон имараттар, чиркөө ж. б.) байланыштуу. Мис., арх. И. Б. Фишер фон Эрлах менен Й. Э. Фишер фон Эрлах ‒ Венадагы ыйык Карл Борромей чиркөөсүн, Л. Хильденбранд ‒ Бельведер аксарай ансамблин курушкан. 19-к-дын 1-жарымында арх-рада классицизм стили, живописте романти ка өкүм сүргөн. 19‒20-к-дын ортосунда «модерн стили» (арх-лор Й. Ольбрих, О. Вагнер, Й. Хофман, живописчи Б. Климт) пайда болот. Живопись менен графика да экспрессия менен фантастика (Э. Шиле, О. Кокошка, А. Кубин), скульптурада абстрак

Г. Климат, А. Блох. Бауэрдин портрети. 1907. Австрия галереясы (Вена).

ционизм өнүгөт. Учурда австриялык көрүнүктүү арх-лор Х. Холляйн, В. Хольцбауэр, Г. Пайхл тарабынан курулган имараттар Европанын көп өлкөлөрүнө белгилүү. А. музыкасына андагы калктын ар түрдүүлүгү, алардын мад-ты менен каада-салттары, о. эле Германия жана Италиянын музыка өнөрү түздөн-түз таасирин тийгизген. 8‒12-к-да монастырлар муз. мад-ттын борбору катары эсептелген. 15-к-да Вена, Инсбрукта сарай капеллалары пайда болгон. 17‒18-к-дарда Венада чиркөө музыкасын, ораториялык чыгармаларды, операларды жараткан итал. мектептин белгилүү композиторлору А. Чести, Н. Порпора, А. Сальери жашап, эмгектенген. 17-к-дын ортосунда Венада опералык театр, 1741-ж. «Бургтеатр» курулуп, Вена опералык иск-вонун борборунун бирине айланат. 18-к-дын орто ченинде Г. Муффат, Г. К. Вагензейль, М. Монн ж. б. негиздеген «эски» Вена мектеби, 18-к-дын 2-жарымында немец композиторлору Й. Гайдн, В. Моцарт, Л. Бетховен негиздеген Вена классикалык мектеби түзүлгөн. 19-к-дын 1-жарымында А-лык музыкада романтизм багытынын баштоочусу Ф. Шуберт болгон. 19-к-да А. вальс бийинин мекени аталган. Бул жанрдын негиздөөчүлөрү Й. Ланнер жана ата-бала Штраустар болгон. 19-к-дын аяк ченинде вена опереттасы жаралган. Анын көрүнүктүү өкүлдөрү: Ф. Зуппе, И. Штраус, И. Кальман ж.б. 19-к-дын аягы ‒ 20-к-дын башында симф. музыканын новатору Г. Малер тарабынан классикалык музыканын тарыхында симфония дагы бийиктеген. 1938-ж. А-нын фашисттик Германияга бириктирилиши менен көпчүлүк музыканттар эмиграцияга кетүүгө аргасыз болушкан. Дүйнөлүк музыка иск-восунун өнүгүшүнө композиторлор: А. Шернберг, А. Берг, А. фон Веберн, Э. Веллес, Х. Э. Апостель, оперетта авторлору: Р. Штольц, Н. Досталь, австриялык музыка изилдөөчүлөр: Э. Веллес, Э. Шенк, О. Э. Дойч, дирижерлор: Ф. Штидри, К. Бем, К. Краус ж. б., пианисттер: А. Шнабель, П. Бадура-Скода, Ф. Гульда ж.б., ырчылар: Р. Таубер, Х. Гюден, И. Зифрид, Л. Величтер, учурдагы белгилүү композиторлор: Р. Хаубеншток-Рамати, Ф. Церка зор салым кошту. Венада «Театер ан дер Вин» (1801), Вена мамл. операсы (1918), Вена филармониялык оркестри (1842), «Фольксопер» театры (1898), Музыка жана сахна өнөрү ун-ти, «Моцартеум» ун-ти ж.б. бар. Вена, Зальцбургда, Брегенц ш-нда эл аралык конкурстарды жана фестивалдарды өткөрүү салтка айланган. «Бургтеатр» ‒ А-нын эӊ көрүнүктүү театры. Театр 1741-ж. негизделген, анда белгилүү «Кызыл алтын жөнүндө рондо» балетинен көрүнүш. Г. фон Эйнема. Хореограф. Ханка. Вена мамл. опера театры. 1955. актерлор М. Корн, С. Шредер, Г. Аншюц ж. б. көп эмгек сиӊиришкен. Бул театрда Вена опереттасы жаралган жана дүйнөгө атагы тараган. 1920-жылдан Вена, Грац, Зальцбург, Инсбрук, Линц ш-нда жыл сайын эл аралык театр фестивалдары, форумдар өтүп турат. А-да алгачкы кинофильм «Баскычтан баскычка» (реж. Х. Ханус) 1908-ж. тартылган. 1920‒25-ж. киноискусствосу биртоп жогорулап, «Принц жана кайырчы» (1920, реж. А. Корда), «Содом жана Гоморра» (1922, реж. М. Кертиц) ж. б. 70тей фильм тартылган. 20-жылдардан кийин чет өлкөлүк фильмдерди алып келүүнүн көбөйүшү киноөндүрүшүнүн начарлашына, ал эми А-нын фашисттик Германиянын курамына бириктирилиши менен биротоло токтоп, 1945-жылдан соӊ гана калыбына келген. 1955-ж. Киноархив, 1964-ж. Киномузей түзүлгөн. Учурда П. Вессели, М. Андергаст, Т. Линген, Х. Мозер, Максимилиан жана Мария Шелл, Р. Шнайдер, К. М. Брандауэр, О. В. Фишер сыяктуу актерлору белгилүү.

Ад.: Степанов Л. Л. Австрия. М., 1966; Мухин А.И. Австрия. М.,1979; Малые страны Западной Европы. М., 1984; Муравл¸ва Н. В. Австрия. Лингвострановедческий словарь. М., 1997; Австрия: 4-е изд. М., 2003.

Ө. Бараталиев, Р. Карачалова, А. Орозов, Ш. Керимова.