Difference between revisions of "АЛТАЙ тоосу"
м (→top: clean up, replaced: м-н → <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> (2), ж-а → <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> (17), а. и. → <span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span>) |
|||
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АЛТАЙ''' (түркчө «алтан» – алтындай; хакасча - бийик тоо, тоолуу өлкө) – 1) Россия, МЭР ж-а Кытайдын аймактарындагы тоо тизмеги. Уз. 2000 ''км''ден ашык. Обь, Иртыш, Енисейдин ж-а Борб. Азия туюк аймагынын дарыяларынын өтө тармактанган суу бөлгүч тоо системаларынан турат. Эң бийик чокусу – Белуха (4506 ''м).'' А-дын өзүнө (же Орус A-на), ''Моңгол Алтайына'' ж-а | '''АЛТАЙ''' (түркчө «алтан» – алтындай; хакасча - бийик тоо, тоолуу өлкө) – 1) Россия, МЭР <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Кытайдын аймактарындагы тоо тизмеги. Уз. 2000 ''км''ден ашык. Обь, Иртыш, Енисейдин <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Борб. Азия туюк аймагынын дарыяларынын өтө тармактанган суу бөлгүч тоо системаларынан турат. Эң бийик чокусу – Белуха (4506 ''м).'' А-дын өзүнө (же Орус A-на), ''Моңгол Алтайына'' <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> | ||
''Гоби Алтайына'' бөлүнөт. А-дын өзү геол. түзүлүшүнө ж-а өнүгүү тарыхына карай каледон мезгилинде пайда болгон. | ''Гоби Алтайына'' бөлүнөт. А-дын өзү геол. түзүлүшүнө <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> өнүгүү тарыхына карай каледон мезгилинде пайда болгон. | ||
Тоолуу А-га ж-а герцин мезгилинде пайда болгон ''Кендүү Алтайга'' ажыратылат. А. тоолору Урал-Моңгол геосинклиналь кырчоосунун ж-а Сибирь платформасынын түш. чет жакасынын кайтадангыс көтөрүлүшүнөн пайда болгон. Чөкмө, метаморфизмделген ж-а жанар тоо тектеринен, жиреп чыккан интрузиялардан турат. Кен байлыктары: темир рудасы, сымап, асыл ж-а түстүү металл (Кендүү А.). Ысык булактары: Абакан, | Тоолуу А-га <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> герцин мезгилинде пайда болгон ''Кендүү Алтайга'' ажыратылат. А. тоолору Урал-Моңгол геосинклиналь кырчоосунун <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Сибирь платформасынын түш. чет жакасынын кайтадангыс көтөрүлүшүнөн пайда болгон. Чөкмө, метаморфизмделген <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жанар тоо тектеринен, жиреп чыккан интрузиялардан турат. Кен байлыктары: темир рудасы, сымап, асыл <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> түстүү металл (Кендүү А.). Ысык булактары: Абакан, | ||
Белокуриха, Рахманов ж-а Жумалы. Чыгышы | Белокуриха, Рахманов <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Жумалы. Чыгышы | ||
м-н түштүгүндө Катунь, Түн. ж-а Түш. Чүй бийик кырка тоолору, түндүгү м-н батышында орто | <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> түштүгүндө Катунь, Түн. <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Түш. Чүй бийик кырка тоолору, түндүгү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> батышында орто | ||
бийик Уба, Чергинский, Бащелак кырка тоолору ж. б. тайпац жондуу калдык тоо массивдери жайгашкан. Талаа деп аталган тоо аралык ири өрөөндөр (Чүй, Курай) бар. | бийик Уба, Чергинский, Бащелак кырка тоолору ж. б. тайпац жондуу калдык тоо массивдери жайгашкан. Талаа деп аталган тоо аралык ири өрөөндөр (Чүй, Курай) бар. | ||
Климаты континенттик. Кышы катаал ж-а | Климаты континенттик. Кышы катаал <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> | ||
көпкө созулат. Январдын орт. темп-расы тоо | көпкө созулат. Январдын орт. темп-расы тоо | ||
этектеринде –15°Сден –28°Сге, тоо аралык өрөөндөрдө (мында темп-pa инверсиясы болот) –32°Сге | этектеринде –15°Сден –28°Сге, тоо аралык өрөөндөрдө (мында темп-pa инверсиясы болот) –32°Сге | ||
чейин. Жайы салыштырмалуу кыска ж-а мелүүн; июлдун орт. темп-расы тоо этектеринде 19–22°С, бийик тоолордо 14–16°С. А-дын батыш ж-а түн.-чыгышындагы нымдуу айдарым | чейин. Жайы салыштырмалуу кыска <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> мелүүн; июлдун орт. темп-расы тоо этектеринде 19–22°С, бийик тоолордо 14–16°С. А-дын батыш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> түн.-чыгышындагы нымдуу айдарым | ||
капталдарында жылдык жаан-чачындын өлчөмү | капталдарында жылдык жаан-чачындын өлчөмү | ||
1200 чөмү | 1200 чөмү | ||
| 27 -сап: | 27 -сап: | ||
Масштабы 1: 5 500 000]] | Масштабы 1: 5 500 000]] | ||
A-да ландшафттын бийиктик алкактуулугу | A-да ландшафттын бийиктик алкактуулугу | ||
даана байкалат. Түн. ж-а батыш тоо этектеринде 400–700 ''м'' бийиктикке чейин түркүн чөп өсүмдүктүү шалбаалуу талаа, 1200–1500 ''м''ге чейин | даана байкалат. Түн. <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> батыш тоо этектеринде 400–700 ''м'' бийиктикке чейин түркүн чөп өсүмдүктүү шалбаалуу талаа, 1200–1500 ''м''ге чейин | ||
шыбак-бетегелүү талаа жайгашкан. Too токойлорунда (аймагынын <sup>2</sup>/<sub>3</sub> бөлүгүнө жакынын ээлейт) | шыбак-бетегелүү талаа жайгашкан. Too токойлорунда (аймагынын <sup>2</sup>/<sub>3</sub> бөлүгүнө жакынын ээлейт) | ||
кызыл карагай (2000–2200 ''м''ге чейин) басымдуу. Түндүгүндө ийне жалбырактуу токой (а. и. | кызыл карагай (2000–2200 ''м''ге чейин) басымдуу. Түндүгүндө ийне жалбырактуу токой (<span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> | ||
кедр токою) өсөт. Бийик чөптүү шалбаа, айрым | кедр токою) өсөт. Бийик чөптүү шалбаа, айрым | ||
жерлеринде тоолуу талаа мүнөздүү. Бийик тоолуу (бийикт. 1800–2400 0 ''м)'' субальп бадалы жогорулаган сайын кыска чөптүү альп шалбаасына өтөт. Чыгыш ж-а түн.-чыгыш аймагында тоолуу тундра (бадалдуу, мамык чөп-эңилчектүү, | жерлеринде тоолуу талаа мүнөздүү. Бийик тоолуу (бийикт. 1800–2400 0 ''м)'' субальп бадалы жогорулаган сайын кыска чөптүү альп шалбаасына өтөт. Чыгыш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> түн.-чыгыш аймагында тоолуу тундра (бадалдуу, мамык чөп-эңилчектүү, | ||
таш-шагылдуу тундра), андан жогору аска, | таш-шагылдуу тундра), андан жогору аска, | ||
шагыл, кар-мөңгү каптал жатат. A-да ''Алтай'' | шагыл, кар-мөңгү каптал жатат. A-да ''Алтай'' | ||
коругу'' уюшулган.<br>'' | коругу'' уюшулган.<br>'' | ||
2) Алтай крайы ээлеген аймактын көп колдонулуучу аты. А-да 5 табигый аймак өзгөчө коргоого алынган; алар – ''Алтай коругу,'' Төлөс (Телец) көлүнүн тегереги, Катын коругу, Белуха | 2) Алтай крайы ээлеген аймактын көп колдонулуучу аты. А-да 5 табигый аймак өзгөчө коргоого алынган; алар – ''Алтай коругу,'' Төлөс (Телец) көлүнүн тегереги, Катын коругу, Белуха | ||
паркы ж-а 4 көк бейкут зонасы. Булар жалпы | паркы <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> 4 көк бейкут зонасы. Булар жалпы | ||
Алтайдын «Алтын тоолору» деп аталып, 1998- | Алтайдын «Алтын тоолору» деп аталып, 1998- | ||
жылдан н ''Буткул дуйнөлук мурастын.'' тизмесине | жылдан н ''Буткул дуйнөлук мурастын.'' тизмесине | ||
катталган. Марка-Көл коругунда табигый ландшафттар ж-а айрым табият эстеликтери да корголот. А-дын экономикасы жөнүндө к. ''Алтай'' | катталган. Марка-Көл коругунда табигый ландшафттар <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> айрым табият эстеликтери да корголот. А-дын экономикасы жөнүндө к. ''Алтай'' | ||
крайы, Алтай'' (Алтай Респ.), ''Тува'' макалаларын.<br>'' | крайы, Алтай'' (Алтай Респ.), ''Тува'' макалаларын.<br>'' | ||
Ад.: ''Михайлов Н. И.'' Горы Южной Сибири. М., | Ад.: ''Михайлов Н. И.'' Горы Южной Сибири. М., | ||
16:31, 5 Декабрь (Бештин айы) 2022 -деги абалы
АЛТАЙ (түркчө «алтан» – алтындай; хакасча - бийик тоо, тоолуу өлкө) – 1) Россия, МЭР жана Кытайдын аймактарындагы тоо тизмеги. Уз. 2000 кмден ашык. Обь, Иртыш, Енисейдин жана Борб. Азия туюк аймагынын дарыяларынын өтө тармактанган суу бөлгүч тоо системаларынан турат. Эң бийик чокусу – Белуха (4506 м). А-дын өзүнө (же Орус A-на), Моңгол Алтайына жана Гоби Алтайына бөлүнөт. А-дын өзү геол. түзүлүшүнө жана өнүгүү тарыхына карай каледон мезгилинде пайда болгон. Тоолуу А-га жана герцин мезгилинде пайда болгон Кендүү Алтайга ажыратылат. А. тоолору Урал-Моңгол геосинклиналь кырчоосунун жана Сибирь платформасынын түш. чет жакасынын кайтадангыс көтөрүлүшүнөн пайда болгон. Чөкмө, метаморфизмделген жана жанар тоо тектеринен, жиреп чыккан интрузиялардан турат. Кен байлыктары: темир рудасы, сымап, асыл жана түстүү металл (Кендүү А.). Ысык булактары: Абакан, Белокуриха, Рахманов жана Жумалы. Чыгышы менен түштүгүндө Катунь, Түн. жана Түш. Чүй бийик кырка тоолору, түндүгү менен батышында орто бийик Уба, Чергинский, Бащелак кырка тоолору ж. б. тайпац жондуу калдык тоо массивдери жайгашкан. Талаа деп аталган тоо аралык ири өрөөндөр (Чүй, Курай) бар. Климаты континенттик. Кышы катаал жана көпкө созулат. Январдын орт. темп-расы тоо этектеринде –15°Сден –28°Сге, тоо аралык өрөөндөрдө (мында темп-pa инверсиясы болот) –32°Сге чейин. Жайы салыштырмалуу кыска жана мелүүн; июлдун орт. темп-расы тоо этектеринде 19–22°С, бийик тоолордо 14–16°С. А-дын батыш жана түн.-чыгышындагы нымдуу айдарым капталдарында жылдык жаан-чачындын өлчөмү 1200 чөмү 1200 ммге, түш.-чыгыш капталдарында 200 ммге чейин. Тоо-өрөөн шамалдары (фён) мүнөздүү. 1500дөй мөңгү (жалпы аянты 900 0 км2ден ашык) белгилүү. Дарыя тармактары көп. Ирилери: Катын, Буктурма, Бий, Чүй. 3500дөн ашуун көл бар, анын көбү бөгөт көлдөр. Эң чоңдору:
Марка-Көл, Төлөс (Алтын-Көл).л).
A-да ландшафттын бийиктик алкактуулугу
даана байкалат. Түн. жана батыш тоо этектеринде 400–700 м бийиктикке чейин түркүн чөп өсүмдүктүү шалбаалуу талаа, 1200–1500 мге чейин
шыбак-бетегелүү талаа жайгашкан. Too токойлорунда (аймагынын 2/3 бөлүгүнө жакынын ээлейт)
кызыл карагай (2000–2200 мге чейин) басымдуу. Түндүгүндө ийне жалбырактуу токой (анын ичинде
кедр токою) өсөт. Бийик чөптүү шалбаа, айрым
жерлеринде тоолуу талаа мүнөздүү. Бийик тоолуу (бийикт. 1800–2400 0 м) субальп бадалы жогорулаган сайын кыска чөптүү альп шалбаасына өтөт. Чыгыш жана түн.-чыгыш аймагында тоолуу тундра (бадалдуу, мамык чөп-эңилчектүү,
таш-шагылдуу тундра), андан жогору аска,
шагыл, кар-мөңгү каптал жатат. A-да Алтай
коругу уюшулган.
2) Алтай крайы ээлеген аймактын көп колдонулуучу аты. А-да 5 табигый аймак өзгөчө коргоого алынган; алар – Алтай коругу, Төлөс (Телец) көлүнүн тегереги, Катын коругу, Белуха
паркы жана 4 көк бейкут зонасы. Булар жалпы
Алтайдын «Алтын тоолору» деп аталып, 1998-
жылдан н Буткул дуйнөлук мурастын. тизмесине
катталган. Марка-Көл коругунда табигый ландшафттар жана айрым табият эстеликтери да корголот. А-дын экономикасы жөнүндө к. Алтай
крайы, Алтай (Алтай Респ.), Тува макалаларын.
Ад.: Михайлов Н. И. Горы Южной Сибири. М.,
1961; Большой Атлас. Сб., т. 1-3. М., Л., 1934-36;
Давыдов М. И., Раковская Э.М., Тушинский Г. К.
Физическая география СССР. Том 2: Азиатская часть
СССР. Современные проблемы физической географии.
М., 1990.90.