Difference between revisions of "АЙЫЛ ЧАРБА"
м (→top: clean up, replaced: м‑н → <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> (5), ж‑а → <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> (19), а. и. → <span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> (3)) |
|||
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АЙЫЛ ЧАРБА''' – мал чарба ж‑a дыйканчылык азык‑түлүгүн алуу үчүн а. ч. өсүмдүктөрүн өстүрүү ж‑a мал асыроо. А. ч‑сы калкты тамак‑аш, азык‑түлүк, өнөр жайды чийки зат м‑н камсыз кылуу мак­сатын көздөйт. Кыргызстандын калкынын кылым­дар бою калыптанган мал чарбачылыгы, дый­канчылыгы, жалпы калкынын 65% и айыл жеринде жашашы агр. өлкө болушуна ж‑a А. ч‑нын өнүгүшүнө шарт түзгөн. Кырг‑ндын А. ч‑сынын өнүгүүсүн тарыхый үч мезгилге, б. а. Улуу Окт. соц. рев‑ясына чейинки, СССР уба­гындагы ж‑a эгемендүү мамлекет учурундагы мезгилге бөлүп кароого болот. Алгачкы мез­гилде соц.-экон. шарттарга ылайык керек­төөлөрдү гана канааттандыруу максаты болгон. Совет бийлигинин мезгилинде А. ч‑сында не­гизги өндүрүш каражаттарына коомдук менчик болгондуктан, ири чарбалар – колхоз, совхоз­дордо өндүрүштү пландуу түрдө өнүктүрүү м‑н анын ил. тех. прогресске таянган жаңы мате­риалдык‑тех. базасы түзүлгөн. Капиталдык са­лымдарды ургаалдуу колдонууга, алардын кай­рымдуулугуна, интенсивдүү технологияны өндү­рүшкө киргизүүгө зор көңүл бурулган. Чарба­нын соц. формасы, А. ч. техникасын пайдала­нуу, квалификациялуу кадрлардын көбөйүшү, илимдин ж‑a алдынкы тажрыйбанын жетиш­кендиктерин өндүрүшкө системалуу жайылтуу А. ч‑нын экономикасында жог. натыйжалуу­лукту камсыз кылган. А. ч. ички дүң продукция­нын 36‑40% ин түзөт, өз ара тыгыз байланыш­туу эки ири тармакка (дыйканчылык ж‑a мал чарбасы) бөлүнөт. Дыйканчылык тармагына эгилме өсүмдүктөрдү өстүрүү, б. а. дан, жашыл­ча, жемиш, картошка, тех. ж‑a май алынуучу өсүмдүктөр, тоют өсүмдүктөр ж‑a тамеки өстү­рүү кирет. А. ч. өсүмдүктөрү коомдун өндүргүч күчтөрүн өркүндөтүүдө зор роль ойнойт, себеби аларды өстүрүү А. ч‑ны тех. жактан жабдуу дең­гээлин көтөрүү м‑н азык‑түлүктү кайра иш­тетүүнү шарттайт. Мал чарбасына кой, бодо мал, жылкы, чочко, топоз ж. б. чарбалары кирет. Бул эки тармакты айкалыштыра өнүктүрүү ма­териалдык, акча ж‑a эмгек ресурстарын ургаал­дуу пайдаланууну камсыз кылат. Дыйканчы­лыксыз туруктуу тоют базасын түзүү, мал чар­басын илrерилетип өстүрүү мүмкүн эмес, ал эми мал чарбасы өз кезегинде дыйканчылыкка эн баалуу орг. жер семирткич (кык) берет. А. ч‑сында неrизrи өвдүрүштүк каражат жер болуп эсептелет.<br>[[File:АЙЫЛ ЧАРБА20.png | thumb | $scan$]] | '''АЙЫЛ ЧАРБА''' – мал чарба ж‑a дыйканчылык азык‑түлүгүн алуу үчүн а. ч. өсүмдүктөрүн өстүрүү ж‑a мал асыроо. А. ч‑сы калкты тамак‑аш, азык‑түлүк, өнөр жайды чийки зат <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> камсыз кылуу мак­сатын көздөйт. Кыргызстандын калкынын кылым­дар бою калыптанган мал чарбачылыгы, дый­канчылыгы, жалпы калкынын 65% и айыл жеринде жашашы агр. өлкө болушуна ж‑a А. ч‑нын өнүгүшүнө шарт түзгөн. Кырг‑ндын А. ч‑сынын өнүгүүсүн тарыхый үч мезгилге, б. а. Улуу Окт. соц. рев‑ясына чейинки, СССР уба­гындагы ж‑a эгемендүү мамлекет учурундагы мезгилге бөлүп кароого болот. Алгачкы мез­гилде соц.-экон. шарттарга ылайык керек­төөлөрдү гана канааттандыруу максаты болгон. Совет бийлигинин мезгилинде А. ч‑сында не­гизги өндүрүш каражаттарына коомдук менчик болгондуктан, ири чарбалар – колхоз, совхоз­дордо өндүрүштү пландуу түрдө өнүктүрүү <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> анын ил. тех. прогресске таянган жаңы мате­риалдык‑тех. базасы түзүлгөн. Капиталдык са­лымдарды ургаалдуу колдонууга, алардын кай­рымдуулугуна, интенсивдүү технологияны өндү­рүшкө киргизүүгө зор көңүл бурулган. Чарба­нын соц. формасы, А. ч. техникасын пайдала­нуу, квалификациялуу кадрлардын көбөйүшү, илимдин ж‑a алдынкы тажрыйбанын жетиш­кендиктерин өндүрүшкө системалуу жайылтуу А. ч‑нын экономикасында жог. натыйжалуу­лукту камсыз кылган. А. ч. ички дүң продукция­нын 36‑40% ин түзөт, өз ара тыгыз байланыш­туу эки ири тармакка (дыйканчылык ж‑a мал чарбасы) бөлүнөт. Дыйканчылык тармагына эгилме өсүмдүктөрдү өстүрүү, б. а. дан, жашыл­ча, жемиш, картошка, тех. ж‑a май алынуучу өсүмдүктөр, тоют өсүмдүктөр ж‑a тамеки өстү­рүү кирет. А. ч. өсүмдүктөрү коомдун өндүргүч күчтөрүн өркүндөтүүдө зор роль ойнойт, себеби аларды өстүрүү А. ч‑ны тех. жактан жабдуу дең­гээлин көтөрүү <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> азык‑түлүктү кайра иш­тетүүнү шарттайт. Мал чарбасына кой, бодо мал, жылкы, чочко, топоз ж. б. чарбалары кирет. Бул эки тармакты айкалыштыра өнүктүрүү ма­териалдык, акча ж‑a эмгек ресурстарын ургаал­дуу пайдаланууну камсыз кылат. Дыйканчы­лыксыз туруктуу тоют базасын түзүү, мал чар­басын илrерилетип өстүрүү мүмкүн эмес, ал эми мал чарбасы өз кезегинде дыйканчылыкка эн баалуу орг. жер семирткич (кык) берет. А. ч‑сында неrизrи өвдүрүштүк каражат жер болуп эсептелет.<br>[[File:АЙЫЛ ЧАРБА20.png | thumb|$scan$]] | ||
[[File:АЙЫЛ ЧАРБА21.png | thumb | none]] | [[File:АЙЫЛ ЧАРБА21.png | thumb|none]] | ||
[[File:АЙЫЛ ЧАРБА22.png | thumb | none]] | [[File:АЙЫЛ ЧАРБА22.png | thumb|none]] | ||
[[File:АЙЫЛ ЧАРБА23.png | thumb | scan]] | [[File:АЙЫЛ ЧАРБА23.png | thumb|scan]] | ||
А. ч. ендурушун адистештируу ж‑а жайгаштыруу жердин өзгөчөлүгүнө базардан алыс же жакыи орун алышына ж‑а табигый-климаттык шарттарга жараша болот. Бул өзгөчөлүк кыртыштын кунардуулугуи жакmыртууда ил. жактан негизделген дыйканчылык системасын, А. ч‑ны жүргүзүү системасы шптеп чьпъш, колдощу аарылчылыгыи туудурат. Кырг‑вда 19,95 :млн га, жалпы жер а.явтывын 54о/ои (10,797 млн za), а. ч‑сывда пайдаланылат. Авыв 1,237 млн гасы айдоо жер, 9,2 млн гасы жайыт ж‑а 0,17 млн гасы табигый чеп чабынды:. 1991‑жылдаи кийин А. ч‑вы реформалоону:в: иатыйж.асыида ири колхоз‑совхоздордун базsсьmца жехе меичикке иегизделгеи жан;ы евдуруmтуR система - дыйкав: ж‑а фермердик чарбалар уюштурулгаи.<br> | А. ч. ендурушун адистештируу <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> жайгаштыруу жердин өзгөчөлүгүнө базардан алыс же жакыи орун алышына <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> табигый-климаттык шарттарга жараша болот. Бул өзгөчөлүк кыртыштын кунардуулугуи жакmыртууда ил. жактан негизделген дыйканчылык системасын, А. ч‑ны жүргүзүү системасы шптеп чьпъш, колдощу аарылчылыгыи туудурат. Кырг‑вда 19,95 :млн га, жалпы жер а.явтывын 54о/ои (10,797 млн za), а. ч‑сывда пайдаланылат. Авыв 1,237 млн гасы айдоо жер, 9,2 млн гасы жайыт <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> 0,17 млн гасы табигый чеп чабынды:. 1991‑жылдаи кийин А. ч‑вы реформалоону:в: иатыйж.асыида ири колхоз‑совхоздордун базsсьmца жехе меичикке иегизделгеи жан;ы евдуруmтуR система - дыйкав: <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> фермердик чарбалар уюштурулгаи.<br> | ||
Натыйжада 2004‑жылдын ба.mыида чарба жургузуучу субъектилердии саны 267 ,8 минди тузуп, а. и. 266,0 миц дыйкан ж‑а фермер (99,3% ), 1830 :мамл. чарба.пар ж‑а ар кавдай кооперативдер ''(О,'' 7о/о) болгон. Эгерде Coвeirrep Союзуиун убагыида а. ч. азык‑тулуктерув негизинен колхозсовхоздор еццурсе, реформаиын иатыйжасыида а. ч. продухцияларыиыи 5% и гаиа мамл. ж‑а коллективдик, 32% и калктын кемекчу ж‑а 63% и дыйкаи‑фермердик чарбаларда еццурулууде.<br> | Натыйжада 2004‑жылдын ба.mыида чарба жургузуучу субъектилердии саны 267 ,8 минди тузуп, <span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> 266,0 миц дыйкан <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> фермер (99,3% ), 1830 :мамл. чарба.пар <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> ар кавдай кооперативдер ''(О,'' 7о/о) болгон. Эгерде Coвeirrep Союзуиун убагыида а. ч. азык‑тулуктерув негизинен колхозсовхоздор еццурсе, реформаиын иатыйжасыида а. ч. продухцияларыиыи 5% и гаиа мамл. <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> коллективдик, 32% и калктын кемекчу <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> 63% и дыйкаи‑фермердик чарбаларда еццурулууде.<br> | ||
2003‑ж. А. ч‑иыи ,цун; продУкциясы 53565,2 :млн сомдУ тузуп, а. и. дыйкаичылыктыи улушу 55,5%, мал чарбачылЬП'Ы 44,5% болгон.__ | 2003‑ж. А. ч‑иыи ,цун; продУкциясы 53565,2 :млн сомдУ тузуп, <span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> дыйкаичылыктыи улушу 55,5%, мал чарбачылЬП'Ы 44,5% болгон.__ | ||
2003‑жылдын 1‑январына карата респ‑да 9,2 млн га жайыт жердин 4,13 :млн гасы жайкы, 2,95 :млн гасы жазгы- кузrу ж‑а 2,1 млн гасы кьпmtы жай­ыт. Жайыт жери мамлеке"I"'I'ин меичиrи болгоидуктаи аиы эл ижарага алуу жолу м‑н пайдалав:ьппат. Ири жайыттар Ак‑Сай, Арпа, Суусамыр, Чон; Алай, Чаткал, Каракужур ереендерувде ж‑а Ысык‑Кел сырттарында. 1990‑ж.<br> | 2003‑жылдын 1‑январына карата респ‑да 9,2 млн га жайыт жердин 4,13 :млн гасы жайкы, 2,95 :млн гасы жазгы- кузrу <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> 2,1 млн гасы кьпmtы жай­ыт. Жайыт жери мамлеке"I"'I'ин меичиrи болгоидуктаи аиы эл ижарага алуу жолу <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> пайдалав:ьппат. Ири жайыттар Ак‑Сай, Арпа, Суусамыр, Чон; Алай, Чаткал, Каракужур ереендерувде <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> Ысык‑Кел сырттарында. 1990‑ж.<br> | ||
елкедегу койдун саны 17,87 млн баmты тузуп (mapirryy турде ), бир гектар жайытка 1,94 баш туура келип, экол.<br> | елкедегу койдун саны 17,87 млн баmты тузуп (mapirryy турде ), бир гектар жайытка 1,94 баш туура келип, экол.<br> | ||
жактаи негиаделген нор:мадаи 2,2 эсеге кеп болгон, ал эми 2003‑ж. шарттуу | жактаи негиаделген нор:мадаи 2,2 эсеге кеп болгон, ал эми 2003‑ж. шарттуу | ||
турде кой 10,89 млн баш болуп, бир гектар жайытка 1,18 баш туура келген. Бирок, эл ж.аmагаи кьпптактардыи тегереги:ндеги жайы'l'"l'ыи бир гектарыиа 2, 74 баm mapirryy кой туура келгендиктен, айлава‑чейреге терс таасир тийгизбей, жайытты ырааттуу пайдалавуу учурдун мааиилуу :маселеси. Респ‑да 2003‑ж. 1,094 :млн га бардык ай,цоо жердин всумдуктеру (миц га) 619,0 (56,5% ); тех. есум.цуктер – 14 7 ,2 (13,5% ); картошка ж‑а Ж8IПЫJIЧа‑бакча есум,цуктер – 124,1 | турде кой 10,89 млн баш болуп, бир гектар жайытка 1,18 баш туура келген. Бирок, эл ж.аmагаи кьпптактардыи тегереги:ндеги жайы'l'"l'ыи бир гектарыиа 2, 74 баm mapirryy кой туура келгендиктен, айлава‑чейреге терс таасир тийгизбей, жайытты ырааттуу пайдалавуу учурдун мааиилуу :маселеси. Респ‑да 2003‑ж. 1,094 :млн га бардык ай,цоо жердин всумдуктеру (миц га) 619,0 (56,5% ); тех. есум.цуктер – 14 7 ,2 (13,5% ); картошка <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> Ж8IПЫJIЧа‑бакча есум,цуктер – 124,1 | ||
| 83 -сап: | 83 -сап: | ||
|} | |} | ||
(11,3%) ж‑а тоют өсүмдүктөрү 203,6 миң ''га'' (18,6%) аянтын ээлейт. Дан эгиндеринин түшүм­дүүлүгү ар гектарынан 27,3 ''ц,'' кант кызылчасы­ныкы – 260,3 ''ц;'' пахтаныкы– 26,1 ''ц;'' тамекини­ки – 24,1 ''ц;'' картошканыкы – 155,0 ''ц'' ж‑а жа­шылчалардыкы – 178 ''цди'' түзөт.<br> | (11,3%) <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> тоют өсүмдүктөрү 203,6 миң ''га'' (18,6%) аянтын ээлейт. Дан эгиндеринин түшүм­дүүлүгү ар гектарынан 27,3 ''ц,'' кант кызылчасы­ныкы – 260,3 ''ц;'' пахтаныкы– 26,1 ''ц;'' тамекини­ки – 24,1 ''ц;'' картошканыкы – 155,0 ''ц'' <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> жа­шылчалардыкы – 178 ''цди'' түзөт.<br> | ||
Үрөнчүлүк – дыйканчылыкты өнүктүрүүнүн не­гизи. 1991‑93‑жылдарда объективдүү ж‑а субъек­тивдүү себептерден үрөнчүлүк чарбалар жоюла баштаган, ал эми 1995‑ж. кайра жанданып 46, ал эми 2004‑ж. респ‑да үрөнчүлүк чарбалардын<br> | Үрөнчүлүк – дыйканчылыкты өнүктүрүүнүн не­гизи. 1991‑93‑жылдарда объективдүү <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> субъек­тивдүү себептерден үрөнчүлүк чарбалар жоюла баштаган, ал эми 1995‑ж. кайра жанданып 46, ал эми 2004‑ж. респ‑да үрөнчүлүк чарбалардын<br> | ||
| 152 -сап: | 152 -сап: | ||
саны 223кө жеткен. Сокулук р‑нундагы кант кызылчасы б‑ча тажрыйба станциясы, «Жаңы­пахта» эксперименттик чарба, Кара‑Суу р‑нунда­гы пахтачылык тажрыйба, Ак‑Суу р‑нундагы Ысык‑Көл тажрыйба, Өзгөндөгү «Тамеки» ил,­өндүрүштүк станциялары жогорку категорияда­гы үрөнчүлүк чарбалар, буларда жаңы сорттор чыгарылып, райондоштуруу б‑ча селекциялык иштер жүргүзүлөт. 2004‑жылдын 1‑январына карата респ‑да 1003,4 миң мал, а. и. 538,5 миңи<br> | саны 223кө жеткен. Сокулук р‑нундагы кант кызылчасы б‑ча тажрыйба станциясы, «Жаңы­пахта» эксперименттик чарба, Кара‑Суу р‑нунда­гы пахтачылык тажрыйба, Ак‑Суу р‑нундагы Ысык‑Көл тажрыйба, Өзгөндөгү «Тамеки» ил,­өндүрүштүк станциялары жогорку категорияда­гы үрөнчүлүк чарбалар, буларда жаңы сорттор чыгарылып, райондоштуруу б‑ча селекциялык иштер жүргүзүлөт. 2004‑жылдын 1‑январына карата респ‑да 1003,4 миң мал, <span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> 538,5 миңи<br> | ||
[[File:АЙЫЛ ЧАРБА24.png | thumb | $scan$$scan$]] | [[File:АЙЫЛ ЧАРБА24.png | thumb|$scan$$scan$]] | ||
| 211 -сап: | 211 -сап: | ||
сында, калктын короосунда жерг. табигый‑кли­маттык шартка жакшы көнүккөн, жогорку азыктуу койдун кыргыз уяң жүндүү, тянь‑шань, алай, уйдун ала‑тоо, олу‑яата, жылкынын кыр­гыздын жаңы, эчкинин тыбыт ж‑а жүн берүүчү, тооктун кыргыз тукумдары өстүрүлүүдө. Асыл тукум мал чарбасын 228 чарба жүргүзүүчү субъект түзөт (к. ''Асыл тукум мал өстүрүүучү чарба).'' А.<br> | сында, калктын короосунда жерг. табигый‑кли­маттык шартка жакшы көнүккөн, жогорку азыктуу койдун кыргыз уяң жүндүү, тянь‑шань, алай, уйдун ала‑тоо, олу‑яата, жылкынын кыр­гыздын жаңы, эчкинин тыбыт <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> жүн берүүчү, тооктун кыргыз тукумдары өстүрүлүүдө. Асыл тукум мал чарбасын 228 чарба жүргүзүүчү субъект түзөт (к. ''Асыл тукум мал өстүрүүучү чарба).'' А.<br> | ||
ч‑ны ил. ж‑а кеңеш берүү жактан камсыз кы­луу үчүн ''агрардык илим ж‑а консультациялык кызмат борбору,'' анын карамагындагы төрт ''ИИИ,'' айылдык кеңеш берүү кыз­маты окутуу‑кеңеш берүү борбору м‑н тыгыз байланышта иш жүргүзүшөт. ''Кыргыз улуттук агрардык университети'' ж‑а техникумдар агро‑өнөр жай комплекси үчүн жогорку ж‑а атайын орто билимдүү адистерди даярдашат.<br> | ч‑ны ил. <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> кеңеш берүү жактан камсыз кы­луу үчүн ''агрардык илим <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> консультациялык кызмат борбору,'' анын карамагындагы төрт ''ИИИ,'' айылдык кеңеш берүү кыз­маты окутуу‑кеңеш берүү борбору <span cat='ж.кыск' oldv='м‑н'>менен</span> тыгыз байланышта иш жүргүзүшөт. ''Кыргыз улуттук агрардык университети'' <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> техникумдар агро‑өнөр жай комплекси үчүн жогорку <span cat='ж.кыск' oldv='ж‑а'>жана</span> атайын орто билимдүү адистерди даярдашат.<br> | ||
''А. С. Ажыбеков.''<br> | ''А. С. Ажыбеков.''<br> | ||
15:15, 5 Декабрь (Бештин айы) 2022 -деги абалы
АЙЫЛ ЧАРБА – мал чарба ж‑a дыйканчылык азык‑түлүгүн алуу үчүн а. ч. өсүмдүктөрүн өстүрүү ж‑a мал асыроо. А. ч‑сы калкты тамак‑аш, азык‑түлүк, өнөр жайды чийки зат менен камсыз кылуу максатын көздөйт. Кыргызстандын калкынын кылымдар бою калыптанган мал чарбачылыгы, дыйканчылыгы, жалпы калкынын 65% и айыл жеринде жашашы агр. өлкө болушуна ж‑a А. ч‑нын өнүгүшүнө шарт түзгөн. Кырг‑ндын А. ч‑сынын өнүгүүсүн тарыхый үч мезгилге, б. а. Улуу Окт. соц. рев‑ясына чейинки, СССР убагындагы ж‑a эгемендүү мамлекет учурундагы мезгилге бөлүп кароого болот. Алгачкы мезгилде соц.-экон. шарттарга ылайык керектөөлөрдү гана канааттандыруу максаты болгон. Совет бийлигинин мезгилинде А. ч‑сында негизги өндүрүш каражаттарына коомдук менчик болгондуктан, ири чарбалар – колхоз, совхоздордо өндүрүштү пландуу түрдө өнүктүрүү менен анын ил. тех. прогресске таянган жаңы материалдык‑тех. базасы түзүлгөн. Капиталдык салымдарды ургаалдуу колдонууга, алардын кайрымдуулугуна, интенсивдүү технологияны өндүрүшкө киргизүүгө зор көңүл бурулган. Чарбанын соц. формасы, А. ч. техникасын пайдалануу, квалификациялуу кадрлардын көбөйүшү, илимдин ж‑a алдынкы тажрыйбанын жетишкендиктерин өндүрүшкө системалуу жайылтуу А. ч‑нын экономикасында жог. натыйжалуулукту камсыз кылган. А. ч. ички дүң продукциянын 36‑40% ин түзөт, өз ара тыгыз байланыштуу эки ири тармакка (дыйканчылык ж‑a мал чарбасы) бөлүнөт. Дыйканчылык тармагына эгилме өсүмдүктөрдү өстүрүү, б. а. дан, жашылча, жемиш, картошка, тех. ж‑a май алынуучу өсүмдүктөр, тоют өсүмдүктөр ж‑a тамеки өстүрүү кирет. А. ч. өсүмдүктөрү коомдун өндүргүч күчтөрүн өркүндөтүүдө зор роль ойнойт, себеби аларды өстүрүү А. ч‑ны тех. жактан жабдуу деңгээлин көтөрүү менен азык‑түлүктү кайра иштетүүнү шарттайт. Мал чарбасына кой, бодо мал, жылкы, чочко, топоз ж. б. чарбалары кирет. Бул эки тармакты айкалыштыра өнүктүрүү материалдык, акча ж‑a эмгек ресурстарын ургаалдуу пайдаланууну камсыз кылат. Дыйканчылыксыз туруктуу тоют базасын түзүү, мал чарбасын илrерилетип өстүрүү мүмкүн эмес, ал эми мал чарбасы өз кезегинде дыйканчылыкка эн баалуу орг. жер семирткич (кык) берет. А. ч‑сында неrизrи өвдүрүштүк каражат жер болуп эсептелет.
А. ч. ендурушун адистештируу жана жайгаштыруу жердин өзгөчөлүгүнө базардан алыс же жакыи орун алышына жана табигый-климаттык шарттарга жараша болот. Бул өзгөчөлүк кыртыштын кунардуулугуи жакmыртууда ил. жактан негизделген дыйканчылык системасын, А. ч‑ны жүргүзүү системасы шптеп чьпъш, колдощу аарылчылыгыи туудурат. Кырг‑вда 19,95 :млн га, жалпы жер а.явтывын 54о/ои (10,797 млн za), а. ч‑сывда пайдаланылат. Авыв 1,237 млн гасы айдоо жер, 9,2 млн гасы жайыт жана 0,17 млн гасы табигый чеп чабынды:. 1991‑жылдаи кийин А. ч‑вы реформалоону:в: иатыйж.асыида ири колхоз‑совхоздордун базsсьmца жехе меичикке иегизделгеи жан;ы евдуруmтуR система - дыйкав: жана фермердик чарбалар уюштурулгаи.
Натыйжада 2004‑жылдын ба.mыида чарба жургузуучу субъектилердии саны 267 ,8 минди тузуп, анын ичинде 266,0 миц дыйкан жана фермер (99,3% ), 1830 :мамл. чарба.пар жана ар кавдай кооперативдер (О, 7о/о) болгон. Эгерде Coвeirrep Союзуиун убагыида а. ч. азык‑тулуктерув негизинен колхозсовхоздор еццурсе, реформаиын иатыйжасыида а. ч. продухцияларыиыи 5% и гаиа мамл. жана коллективдик, 32% и калктын кемекчу жана 63% и дыйкаи‑фермердик чарбаларда еццурулууде.
2003‑ж. А. ч‑иыи ,цун; продУкциясы 53565,2 :млн сомдУ тузуп, анын ичинде дыйкаичылыктыи улушу 55,5%, мал чарбачылЬП'Ы 44,5% болгон.__
2003‑жылдын 1‑январына карата респ‑да 9,2 млн га жайыт жердин 4,13 :млн гасы жайкы, 2,95 :млн гасы жазгы- кузrу жана 2,1 млн гасы кьпmtы жайыт. Жайыт жери мамлеке"I"'I'ин меичиrи болгоидуктаи аиы эл ижарага алуу жолу менен пайдалав:ьппат. Ири жайыттар Ак‑Сай, Арпа, Суусамыр, Чон; Алай, Чаткал, Каракужур ереендерувде жана Ысык‑Кел сырттарында. 1990‑ж.
елкедегу койдун саны 17,87 млн баmты тузуп (mapirryy турде ), бир гектар жайытка 1,94 баш туура келип, экол.
жактаи негиаделген нор:мадаи 2,2 эсеге кеп болгон, ал эми 2003‑ж. шарттуу
турде кой 10,89 млн баш болуп, бир гектар жайытка 1,18 баш туура келген. Бирок, эл ж.аmагаи кьпптактардыи тегереги:ндеги жайы'l'"l'ыи бир гектарыиа 2, 74 баm mapirryy кой туура келгендиктен, айлава‑чейреге терс таасир тийгизбей, жайытты ырааттуу пайдалавуу учурдун мааиилуу :маселеси. Респ‑да 2003‑ж. 1,094 :млн га бардык ай,цоо жердин всумдуктеру (миц га) 619,0 (56,5% ); тех. есум.цуктер – 14 7 ,2 (13,5% ); картошка жана Ж8IПЫJIЧа‑бакча есум,цуктер – 124,1
Table 1: Айыл чарба өсүмдуктөрүнүн дун продукциясынын динамикасы, % менен (1990 - 2003-ж.)
| Жылдар | Млн сом | 1990-ж-га, % |
| 1990 | 52161,9 | 100,0 |
| 1991 | 46945,7 | 90,0 |
| 1992 | 44363,7 | 85,1 |
| 1993 | 40016,1 | 76,7 |
| 1994 | 32613,1 | 62,5 |
| 1995 | 31960,8 | 61,3 |
| 1996 | 36850, 8 | 70,6 |
| 1997 | 41346,6 | 79,3 |
| 1998 | 42545,7 | 81,6 |
| 1999 | 46034,4 | 88,3 |
| 2000 | 47231,3 | 90,5 |
| 2001 | 50679,2 | 97,2 |
| 2002 | 52250,3 | 100,2 |
| 2003 | 4253,8 | 104,0 |
(11,3%) жана тоют өсүмдүктөрү 203,6 миң га (18,6%) аянтын ээлейт. Дан эгиндеринин түшүмдүүлүгү ар гектарынан 27,3 ц, кант кызылчасыныкы – 260,3 ц; пахтаныкы– 26,1 ц; тамекиники – 24,1 ц; картошканыкы – 155,0 ц жана жашылчалардыкы – 178 цди түзөт.
Үрөнчүлүк – дыйканчылыкты өнүктүрүүнүн негизи. 1991‑93‑жылдарда объективдүү жана субъективдүү себептерден үрөнчүлүк чарбалар жоюла баштаган, ал эми 1995‑ж. кайра жанданып 46, ал эми 2004‑ж. респ‑да үрөнчүлүк чарбалардын
Table 2: Айыл чарба өсүмдуктөрүнүн дун жыйымынын динамикасы (1990 - 2003-ж.), миң т
| А. ч.өсүмдүктөрү | 1990 | 1993 | 1995 | 1997 | 2000 | 2003 |
| Дан | 1572,2 | 1507,7 | 913,3 | 1618,9 | 1568,7 | 1670,5 |
| Кант кызылча | 1,7 | 220,2 | 107,4 | 205,5 | 449,8 | 812,2 |
| Пахта чийки заты | 80,9 | 49,2 | 71,5 | 62,4 | 87,9 | 105,9 |
| Тамеки | 52,9 | 48,6 | 17,6 | 25,7 | 34,6 | 8,7 |
| Картошка | 342,6 | 308,3 | 431,6 | 678,0 | 1045,6 | 1308,2 |
| Жашылча | 404,8 | 259,3 | 318,4 | 478,7 | 746,8 | 678,0 |
саны 223кө жеткен. Сокулук р‑нундагы кант кызылчасы б‑ча тажрыйба станциясы, «Жаңыпахта» эксперименттик чарба, Кара‑Суу р‑нундагы пахтачылык тажрыйба, Ак‑Суу р‑нундагы Ысык‑Көл тажрыйба, Өзгөндөгү «Тамеки» ил,өндүрүштүк станциялары жогорку категориядагы үрөнчүлүк чарбалар, буларда жаңы сорттор чыгарылып, райондоштуруу б‑ча селекциялык иштер жүргүзүлөт. 2004‑жылдын 1‑январына карата респ‑да 1003,4 миң мал, анын ичинде 538,5 миңи
Table 3: Мал чарба продукцияларын өндүрүүнүн динамикасы (1990-2003-жж.), миң т
| Продуктулар | 1990 | 1993 | 1995 | 1997 | 2000 | 2003 |
| Эт (союлган сал- мак) | 254,0 | 214,3 | 179,9 | 186,3 | 196,1 | 200,9 |
| Сүт | 1185,0 | 946,0 | 864,2 | 910,9 | 1105,2 | 1191,8 |
| Жүн | 39,0 | 31,2 | 14,8 | 11,4 | 11,7 | 11,6 |
| Жумуртка (млндаана) | 717,0 | 388,9 | 146,7 | 163,8 | 207,4 | 267,6 |
сында, калктын короосунда жерг. табигый‑климаттык шартка жакшы көнүккөн, жогорку азыктуу койдун кыргыз уяң жүндүү, тянь‑шань, алай, уйдун ала‑тоо, олу‑яата, жылкынын кыргыздын жаңы, эчкинин тыбыт жана жүн берүүчү, тооктун кыргыз тукумдары өстүрүлүүдө. Асыл тукум мал чарбасын 228 чарба жүргүзүүчү субъект түзөт (к. Асыл тукум мал өстүрүүучү чарба). А.
ч‑ны ил. жана кеңеш берүү жактан камсыз кылуу үчүн агрардык илим жана консультациялык кызмат борбору, анын карамагындагы төрт ИИИ, айылдык кеңеш берүү кызматы окутуу‑кеңеш берүү борбору менен тыгыз байланышта иш жүргүзүшөт. Кыргыз улуттук агрардык университети жана техникумдар агро‑өнөр жай комплекси үчүн жогорку жана атайын орто билимдүү адистерди даярдашат.
А. С. Ажыбеков.