АРАБДАРДЫН ОРТО АЗИЯГА ЖОРТУУЛУ

АРАБДАРДЫН ОРТО АЗИЯГА ЖОРТУУЛУ– Араб халифатынын 8-к-да ислам динин таратуу максатында О. Азия м-н Казакстан жергесине жасаган жортуулдары. 633-жылдан тарта бир кылымга созулган жүрүштөрдүн на­тыйжасында арабдар түштүктө Түн. Африканы, батышта Франциянын Бурбон аймагына чейин,чыгышта Синд (Инд) д-на чейинки аймактарды багындырып, империяга айланган. Андан ары арабдар Палестина, Сирия, Ирак, Иран, Афганистанды караткан. Халиф Абд ал-Маликтин, андан соң анын уулу халиф ал-Валид 1нин мезгилинде (705–715) арабдардын О. Азияга жор­туулдары башталган. Атактуу араб кол башчысы, Хорасандын наместниги Кутейба ибн Мус­лим 710–712-ж. Бухара м-н Самаркандды, Хо­резмди каратып, 713-ж. Сыр-Дарыядан өтүп, Фергананы ж-а Шашты (Ташкент) ээлейт. Халиф Умар IIнин мезгилинде 719-ж. арабдар Согдуну басып алышат. 751-ж. июлда Талас өрөөнүндөгү Атлах ш-нын жанында Тан династиясынын аскерлери м-н Араб халифатынын аскерлеринин ортосунда салгылашуу болуп өткөн. Согуштун жүрүшүндө Тан аскерлери чоң жоготууларга учурап, карлуктардын, ж. б. жерг. элдердин колдоосу м-н арабдар жеңишке жетишкен. 812–817-ж. арабдар Фергананын борбору Касанды басып алган. 875-ж. халиф ал-Мутамид Саманиддер династиясынан чыккан Наср ибн Ахмедди Мавераннахрдагы бардык провинцияларга наместник кылып дайындайт. Алардын тушунда Мавераннахр ж-а Фергана аймагы толугу м-н Араб халифатына караган. Караханиддердин мезгилинде 960-ж. ислам дини мамл. дин деп жарыяланып, атайын мыйзам м-н бекитилген. Натыйжада арабдардын тили, жазмасы, материалдык ж-а рухий мад-тынын элементтери жерг. элдерге таркаган. Ошол эле учурда жерг. элдер да араб мад-тынын ( к. Араб маданияты) калыптануусуна зор таасирин тийгизген.
Ад.; Ислам. Энциклопедия. А., 1995; Ирмияева Т. Ю.'История мусульманского мира. От Халифата до Блистательной Порты. Урал, 2000.