Difference between revisions of "АЛМАЗ"
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АЛМАЗ''' (гр. adamas ‒ «жеӊилбес», ар. ‒ алмас ‒ өтө катуу) ‒ минерал, таза көмүртектин (С) кристаллдык модификациясы. Табигый зат | |||
тардын эӊ катуусу (''Моос шкаласы'' б-ча 10) ж-а 1-класстагы асыл таш. Ал табигый ж-а жасалма (синтетикалык) А. болуп бөлүнөт. | |||
тардын эӊ катуусу (''Моос шкаласы'' б-ча 10) ж-а 1-класстагы асыл таш. Ал табигый ж-а жасалма (синтетикалык) А. болуп бөлүнөт. | |||
Т а б и г ы й А. куб системасында кристаллданат. С. салм. 3‒5. Көбүнчө мөлтүр тунук, кээде | Т а б и г ы й А. куб системасында кристаллданат. С. салм. 3‒5. Көбүнчө мөлтүр тунук, кээде | ||
[[File:АЛМАЗ84.png | thumb | 1. «Орлов» алмазы.]] | [[File:АЛМАЗ84.png | thumb | 1. «Орлов» алмазы.]] | ||
[[File:АЛМАЗ85.png | thumb | 2. «Токтогул» алмазы.]] | [[File:АЛМАЗ85.png | thumb | 2. «Токтогул» алмазы.]] | ||
өӊү агыш, саргыч, көгүлтүр, жашыл кызгылт, күрөӊ кара сур. Айрыкча түссүз тунугу өтө баалуу. А. зергерлик м-н кырдалгандан кийин, ''бриллиант'' (каухар) деп аталат. А. кристаллынын салмагы 0,01 караттан 100, кээде 1000 каратка чейин жетет (1 карат 0,2 ''г''). Суу жукпайт, жарыкка нурланат. Электр тогун начар өткөрөт. Кислоталар м-н жегичтерге туруктуу. Селитранын эриндисинде ж-а содада эрийт (t 500°C). Абасыз жайда же инерттүү газда 3600°Сде графитке айланат. А. алгачкы ж-а чачынды кендеринен казылып алынат. Алгачкы кендери байыркы калкандар м-н платформаларда жайгашкан ультранегиздүү магмалык тоо тек ‒ кимберлитте гана кезигет. Кимберлит түтүкчөлөрүндө А. текши таралбастан, бирин-серин айрым кристалл түрүндө болот. Азыркы мезгилде кенташта (рудада) А-дын өлчөмү 0,4‒0,5 ''кар/м''<sup>3</sup>ге жеткен алгачкы кендер гана иштетилет. Табигый А-дын пайда болушу тактала элек. Айрым изилдөөчүлөр А. жердин мантиясынын үстүнкү чегинде, б. а. өтө тереӊдикте, кээси платформанын фундаменти м-н чөкмө тоо тектердин чектешкен жеринде эле (2‒4 ''км ''тереӊдикте) пайда болот деп болжолдойт. Дүйнөдөгү А-дын көбү (80‒85%) чачынды кендерден казылып алынат. Мындай кендерди иштетүү үчүн андагы А-дын саны 0,25‒0,50 ''кар/м''<sup>3</sup> болууга тийиш.< | өӊү агыш, саргыч, көгүлтүр, жашыл кызгылт, күрөӊ кара сур. Айрыкча түссүз тунугу өтө баалуу. А. зергерлик м-н кырдалгандан кийин, ''бриллиант'' (каухар) деп аталат. А. кристаллынын салмагы 0,01 караттан 100, кээде 1000 каратка чейин жетет (1 карат 0,2 ''г''). Суу жукпайт, жарыкка нурланат. Электр тогун начар өткөрөт. Кислоталар м-н жегичтерге туруктуу. Селитранын эриндисинде ж-а содада эрийт (t 500°C). Абасыз жайда же инерттүү газда 3600°Сде графитке айланат. А. алгачкы ж-а чачынды кендеринен казылып алынат. Алгачкы кендери байыркы калкандар м-н платформаларда жайгашкан ультранегиздүү магмалык тоо тек ‒ кимберлитте гана кезигет. Кимберлит түтүкчөлөрүндө А. текши таралбастан, бирин-серин айрым кристалл түрүндө болот. Азыркы мезгилде кенташта (рудада) А-дын өлчөмү 0,4‒0,5 ''кар/м''<sup>3</sup>ге жеткен алгачкы кендер гана иштетилет. Табигый А-дын пайда болушу тактала элек. Айрым изилдөөчүлөр А. жердин мантиясынын үстүнкү чегинде, б. а. өтө тереӊдикте, кээси платформанын фундаменти м-н чөкмө тоо тектердин чектешкен жеринде эле (2‒4 ''км ''тереӊдикте) пайда болот деп болжолдойт. Дүйнөдөгү А-дын көбү (80‒85%) чачынды кендерден казылып алынат. Мындай кендерди иштетүү үчүн андагы А-дын саны 0,25‒0,50 ''кар/м''<sup>3</sup> болууга тийиш. Жогорку сапаттуу А-дын кендери Уралда, кимберлит түтүктөрү ж-а чачынды кендери Сибирь платформасында, Тиманда, Украинада, Казакстанда (Көкчө-Тоо), Кырг-нда (Ат-Башы, Ак-Түз, Макмал, Надыр ж-а Кассах) табылган. Чет өлкөлөрдө А-дын ири кендери Заир м-н Түш. Африка Респ-сында, Ангола, Гана, Танзания, Канада, Австралия, Бразилия, Индия, Индонезияда бар. Дүйнөлүк рынокто А. зергерлик ж-а тех. болуп бөлүнөт. Зергерлик А. негизинен кооздук үчүн колдонулуучу эӊ кымбат баалуу асыл таш. Анын баасы салмагына, тунуктугуна, тазалыгына жараша болот. Майда тунук эмес А. (борт, карбона дого окшогон түрлөрү) катуу тоо тектерди бургулоодо, металл ж-а таш иштетүү өнөр жайларында колдонулат. С и н т е т и к а л ы к А. көмүртектен ж-а көмүртектүү заттардан жасалма жол м-н алынат. Анын кристаллдык структурасы ж-а хим. негизги касиеттери табигый алмаздыкындай. А-дын хим. курамы белгилүү болгондон кийин (18-к-дын акырында) көп өлкөлөрдө аны жасалма түрдө алууга аракет жасалды. Жасалма А. 1-жолу 1960-ж. СССР ИАнын Жогорку басымдар физикасы ин-тунда академик Л. Ф. Верещагиндин жетекчилиги астында алынган. А-ды синтездөөдө басым м-н темп-ра чоӊ роль ойнойт. Абс. нөл темп-рада А. ж-а графиттин ортосундагы термод. теӊ салмактуулуктагы басым 1500 ''Мн/м''<sup>3</sup> | ||
болуп, темп-ра жогорулаган сайын басым көбөйө берет. Басым теӊ салмактуулуктан азайганда ‒ графит, ал эми ашыкча болгондо А. туруктуу болот. Ошондо да А-ды графитке ж-а графитти А-га айландыруу үчүн темп-ра эӊ жогору (2600°С) болушу керек. Синтезди оӊойло<table><br> | болуп, темп-ра жогорулаган сайын басым көбөйө берет. Басым теӊ салмактуулуктан азайганда ‒ графит, ал эми ашыкча болгондо А. туруктуу болот. Ошондо да А-ды графитке ж-а графитти А-га айландыруу үчүн темп-ра эӊ жогору (2600°С) болушу керек. Синтезди оӊойло<table><br> | ||
</table> | </table> | ||
15:56, 11 -октябрь (Тогуздун айы) 2022 -деги абалы
АЛМАЗ (гр. adamas ‒ «жеӊилбес», ар. ‒ алмас ‒ өтө катуу) ‒ минерал, таза көмүртектин (С) кристаллдык модификациясы. Табигый зат
тардын эӊ катуусу (Моос шкаласы б-ча 10) ж-а 1-класстагы асыл таш. Ал табигый ж-а жасалма (синтетикалык) А. болуп бөлүнөт.
Т а б и г ы й А. куб системасында кристаллданат. С. салм. 3‒5. Көбүнчө мөлтүр тунук, кээде
өӊү агыш, саргыч, көгүлтүр, жашыл кызгылт, күрөӊ кара сур. Айрыкча түссүз тунугу өтө баалуу. А. зергерлик м-н кырдалгандан кийин, бриллиант (каухар) деп аталат. А. кристаллынын салмагы 0,01 караттан 100, кээде 1000 каратка чейин жетет (1 карат 0,2 г). Суу жукпайт, жарыкка нурланат. Электр тогун начар өткөрөт. Кислоталар м-н жегичтерге туруктуу. Селитранын эриндисинде ж-а содада эрийт (t 500°C). Абасыз жайда же инерттүү газда 3600°Сде графитке айланат. А. алгачкы ж-а чачынды кендеринен казылып алынат. Алгачкы кендери байыркы калкандар м-н платформаларда жайгашкан ультранегиздүү магмалык тоо тек ‒ кимберлитте гана кезигет. Кимберлит түтүкчөлөрүндө А. текши таралбастан, бирин-серин айрым кристалл түрүндө болот. Азыркы мезгилде кенташта (рудада) А-дын өлчөмү 0,4‒0,5 кар/м3ге жеткен алгачкы кендер гана иштетилет. Табигый А-дын пайда болушу тактала элек. Айрым изилдөөчүлөр А. жердин мантиясынын үстүнкү чегинде, б. а. өтө тереӊдикте, кээси платформанын фундаменти м-н чөкмө тоо тектердин чектешкен жеринде эле (2‒4 км тереӊдикте) пайда болот деп болжолдойт. Дүйнөдөгү А-дын көбү (80‒85%) чачынды кендерден казылып алынат. Мындай кендерди иштетүү үчүн андагы А-дын саны 0,25‒0,50 кар/м3 болууга тийиш. Жогорку сапаттуу А-дын кендери Уралда, кимберлит түтүктөрү ж-а чачынды кендери Сибирь платформасында, Тиманда, Украинада, Казакстанда (Көкчө-Тоо), Кырг-нда (Ат-Башы, Ак-Түз, Макмал, Надыр ж-а Кассах) табылган. Чет өлкөлөрдө А-дын ири кендери Заир м-н Түш. Африка Респ-сында, Ангола, Гана, Танзания, Канада, Австралия, Бразилия, Индия, Индонезияда бар. Дүйнөлүк рынокто А. зергерлик ж-а тех. болуп бөлүнөт. Зергерлик А. негизинен кооздук үчүн колдонулуучу эӊ кымбат баалуу асыл таш. Анын баасы салмагына, тунуктугуна, тазалыгына жараша болот. Майда тунук эмес А. (борт, карбона дого окшогон түрлөрү) катуу тоо тектерди бургулоодо, металл ж-а таш иштетүү өнөр жайларында колдонулат. С и н т е т и к а л ы к А. көмүртектен ж-а көмүртектүү заттардан жасалма жол м-н алынат. Анын кристаллдык структурасы ж-а хим. негизги касиеттери табигый алмаздыкындай. А-дын хим. курамы белгилүү болгондон кийин (18-к-дын акырында) көп өлкөлөрдө аны жасалма түрдө алууга аракет жасалды. Жасалма А. 1-жолу 1960-ж. СССР ИАнын Жогорку басымдар физикасы ин-тунда академик Л. Ф. Верещагиндин жетекчилиги астында алынган. А-ды синтездөөдө басым м-н темп-ра чоӊ роль ойнойт. Абс. нөл темп-рада А. ж-а графиттин ортосундагы термод. теӊ салмактуулуктагы басым 1500 Мн/м3
болуп, темп-ра жогорулаган сайын басым көбөйө берет. Басым теӊ салмактуулуктан азайганда ‒ графит, ал эми ашыкча болгондо А. туруктуу болот. Ошондо да А-ды графитке ж-а графитти А-га айландыруу үчүн темп-ра эӊ жогору (2600°С) болушу керек. Синтезди оӊойло
туу үчүн графиттин кристаллдык торчосунан бузууга жардам берүүчү ар түрдүү агенттер (темир, никель ж-а алардын куймалары) пайдаланылат. Реакция жүрүүчү аралашмага кошула турган заттар А-дын кээ бир (электрдик ж-а оптикалык) касиеттерин жакшыртуу үчүн колдонулат. Мис., бор кошундусу А-дын кристаллдарына ачык көгүштөн күрөӊ кызгылтка чейинки өӊдөрдү берет. А-дын кристаллдарынын формасы м-н түсү темп-ралык режимге жараша: жогорку темп-рада синтездегенде ‒ тунук октаэдр, темп-ра бир аз төмөндөгөндө ‒ куб октаэдр, ал эми төмөнкү темп-рада кара түстөгү куб кристаллдар алынат да, алар абразивдүү материалдар катары пайдаланылат.
Ад.: Шафрановский И. И. Алмазы. М‒Л., 1964; Коломейская М. Я. Натуральные и синтетические алмазы в промышленности. М., 1967; Трофимов В. С. Основные закономерности месторождений на древних платформах и в геосинклинальных областях. М., 1967; Харькив А. Д., Зинчук Н. Н., Крючков А. И. Коренные месторождения алмазов мира. М., 1998; Лаврова Л. Д., Печников В. А., Плешаков А. М. Новый генетический тип алмазных месторождений. М., 1999.