АББАСИДДЕР

 – араб халифтеринин династиясы (750–1258). Мухаммед пайгамбардын агасы Аббастан таралган. Аббасиддер Омеяддар династиясына каршы чыккан шииттик козголоңдун натыйжасында бийликке келген. Биринчи халифи - Абу-л-Аббас ас-Саффах (750-754) болгон. Аббасиддер халифаты ал-Мансурдун (754-775), ал-Махдинин (775-785), Харун ар-Рашиддин (786-809), ал-Момундун (813-833) тушунда өзгөчө күч алган. Жалпысынан династиядан 37 халиф чыккан. Аббасиддер тушунда халифаттын ордосу Сириядан Иракка көчүрүлүп, анын борбору 762-ж. ал-Момун тарабынан негизделген Багдад шаары болуп калган (айрым адабияттарда Аббасиддер мамлекетин Багдад халифаты деп да аташат).  

747–750-ж. халифатта Омейяддар (шииттер) бийлигине карата нааразычылыктар, ич ара мусулмандар (артыкча укуктарга ээ болгон араб уруулары м-н жаңыдан исламды кабыл алып, мусулман болгон бөлөк элдердин) ортосунда чыр-чатак күчөп, акыры ал көтөрүлүшкө айланган. 748-ж. башталган көтөрүлүшчүлөр кыймылы 749-жылдын аягында Хорасанды ж-а Ирандын көпчүлүк аймагын басып алган. 749-ж. 8-ноябрда  Куфа ш-нда Аббасиддердин биринчи халифи – Абу-ль-Аббас көтөрүлүшчүлөр алдында ант берип, өзүн Кең пейил, Берешен – ас Саффах атаган. 750-ж. А.толугу м-н бийликти ээлеп, Омейяддарды  кырып жок кылган. А. активдүү баскынчыл саясат жүргүзбөгөн м-н 751-ж.алардын аскери Таластын жанында Кытайлар м-н болгон салгылашта кытайлардын батышка карата  экспансиясын токтотууга жетишкен. А. династиясынын экинчи халифи – Абу Жафар Абдаллах аль-Мансурдун (754–775) тушунда халифаттын борбору Сириядан Иракка көчүрүлүп (762-ж.), Тигр дарыясынын боюна жаңы борбор – Багдад ш. курулуп, дүйнөлүк цивилизациянын борборуна, халифат болсо Түн. Африкадан Амур дарыясына чейинки эбегейсиз аймакты камтыган Араб империясына айланган. Бул учурда арабдардын бийлик төбөлдөрү өздөрүнүн артыкчылык укуктарынан ажырап, мамлекеттик бийликти башкаруу арабдардын уруу аристократтары м-н сарай чиновниктерине өтүп, халифаттын идеологиясы м-н маданиятында ирандыктардын таасири күчөгөн. Халифатта сасаниддердин мамлекеттик башкаруу формасы кабыл алына баштаган. Бирок, халифат м-н Византиянын ортосундагы чек ара чыр-чатагы токтогон эмес. Мансур бийлеп турган кезде халифаттын ичинде чыккан көтөрүлүштөр  күч м-н басылып, византиялыктар м-н хазарлардын жортуулдарынын мизи кайтарылып турган.  Аббасиддердин тушунда халифтин түздөн-түз колдоосу м-н курандын тарыхына ж-а андагы шарият мыйзамдарына кеңири түшүндүрмө берилип, алгачкы тарыхы жазылган.  Халифат айрыкча Харун ар-Рашид (786–809) ж-а ал-Мажун (813–833) башкарган учурларда өтө гүлдөп өнүгүп, Багдад ислам дүйнөсүнүн саясий ж-а маданий борбору катары бүткүл дүйнөгө даңазаланып турган. 10-к-дын орто ченинде халифатта а.ч.өндүрүшү начарлап, коррупциянын өтө эле күчөп кетиши А. бийлигин алсыратып, алардын карамагында Багдад, Ортоңку ж-а Төмөнкү Месопотамия (азыркы  Ирак м-н Сириянын аймагы) гана калган. 1055-ж. Багдаддын Сельжуктар бийлигине  өтүшү А-дин кадыр-баркын бир кыйла жогорулаткан. 12-к-дын орто  ченинде 

сельжуктар Ирактын аймагында өз алдынча мамлекет түзүүгө жетишкен. Ал монголдор жапырыгына чейин өкүм сүргөн. 1258-ж. Хулагу хандын аскерлери Багдадды ээлеп, А-дин акыркы халифи дарга асылгандан кийин, иш жүзүндө халифат биротоло жоюлган. А. өзүнүн диний бийлигин Египетте гана сактап калган. Азыркы учурда эл аралык айрым террорчул топтор ислам динине жамынып, А. учурундагы халифатты кайра жаратуу үчүн ар кандай айла-амалдарды колдонууда.

Аббасиддер - араб халифтеринин династиясы (750-1258).

8-кылымдын аягында Аббасиддер халифатынан айрым аймактар бөлүнөт (мисалы, Марокко, 788). 9-кылымда Аббасиддер халифатынын ыдыроо процесси күч алган, Ирандын, Орто Азиянын, Закавказьенин, Египеттин аймагында жергиликтүү династиялар (Тахириддер, Саффариддер, Тулуниддер, Багратилер жана башка) башкарган өз алдынча мамлекеттер түзүлө баштайт. 945-ж. Буилер Багдадды басып алышып, Аббасиддерди саясий бийликтен ажыраткан. Аббасиддер диний иштерге гана аралашып калган. 1258-ж. Хулагу хан баштаган монголдор Багдадды басып алып, Аббасиддер династиясы жоюлган. Аббасиддердин халифи аль-Мустасим (1242-58) Хулагу-хан тарабынан өлтүрүлгөн. Хулагулардын куугунтугунан аман калган Аббасиддердин өкүлү ал-Мустансирди 1261-ж. Египеттеги мамлюк султаны Бейбарс халиф деп тааныган. 1517-ж. Египетти түрктөр басып алган соң, түрк султаны Селим халиф Мутаваккил Шнү Стамбулга көчүрүп, ошондон кийин халиф атагы түрк султандарына өткөн. Аббасиддердин тушунда чыгыштагы ири мамлекет Араб халифатынын түзүлүшү аяктаган. Аббасиддер доору мусулман мамлекеттүүлүгүнүн жана маданиятынын гүлдөгөн мезгили болгон.