АЛЬП ТООЛОРУ

(кельт тилинде alp – бийик

тоо) – Европадагы эң бийик тоо системасы. Франция, Италия, Швейцария, Германия, Австрия, Монако, Словения, Лихтенштейн мамлекеттеринин аймагында. Жер Ортолук деңизден Орто Дунай түздүгүнө чейин түн.-батышка ийилген дого сымал созулган кырка тоо м-н тоо массивдеринин татаал системасы. Уз. 1200 кмдей (догонун ички чети б-ча 750 кмдей). Туурасы 260 кмге чейин. Боден ж-a Комо көлдөрүнүн аралыгында А. т-н кесип өткөн өрөөн аркылуу кыйла бийигирээк Батыш Альп тоол о р у н а (мында тоонун эң бийик жери 4807 мге чейин жетет, Монблан чокусу) ж-а жапызыраак, жазы келген Чыгыш Альп тоолоруна (4049 мге чейин, Бернина чокусу) бөлүнөт. Бүктөлүү структурасы негизинен альп тектон. кыймылынан пайда болгон. А. т-нун кыр зонасы кристаллданган (гнейс, слюдалуу сланец), метаморфизмделген (кварцфиллиттүү сланец) байыркы тоо тектерден турат, мөңгүнүн аракетинен пайда болгон формалары

АЛЬП ТООЛОРУ. Орографиялык схема

ж-а азыркы мөңгүлөр (жалпы аянты 4 миң км²ден ашык 1200дөй мөңгү бар) мүнөздүү. Мөңгү м-н түбөлүк кардын этеги 2500–3200 мге чейин түшөт.
Капталдарындагы туурасынан ж-а узатасынан созулуп жаткан көптөгөн өрөөндөрдүн төрлөрүндө өтүүгө ыңгайлуу ашуулар бар, алар аркылуу автомобиль ж-а темир жолдору өтөт (к. таблицаны).
Кыр зонасынан түн.-батыш ж-а

Альп тоолору. Маттерн чокусу.

түштүктү карай мезозоидук акиташ тектүү ж-а доломитүү тоолор, андан кийинчерээк пайда болгон флиш ж-а молас формацияларынан турган орто бийик ж-а жапыз тоолуу Альп өндүрү созулуп жатат.
А. т. – Европанын климатын айырмалап туруучу негизги тоскоол. Андан түн. ж-а батыш тарапка мелүүн климаттуу аймак, түш. таранка субтропиктик жер ортолук деңиз климаттуу ландшафт мүнөздүү. Жылдык жаан-чачындын өлчөмү батыш ж-а түн.-батыш айдарым каптал - дарында 1500–2000 мм, айрым жерлеринде 4000 ммге чейин. А. т-нан Рейн, Рона, По, Адиже д., Дунайдын оң куймалары башталат. Мөңгүнүн аракетинен ж-а тектон. кыймылдан пайда болгон көлдөр (Боден, Женева, Комо, ЛагоМажоре ж. б.) көп.
Ландшафттын бийиктик алкактуулугу даана байкалат. 800 м бийиктикке чейинки аймактын климаты мелүүн, жылуу, түш. капталдарыныкы – жер ортолук деңиздик; жемиш бактары, айдоо аянттары көп, жер ортолук деңиз бадалдары ж-а жазы жалбырактуу токой өсөт. 800–1800 м бийиктикте климаты мелүүн ж-а нымдуу; эмен, бук ж. б. өскөн жазы жалбырактуу токой жогорулаган сайын ийне жалбырактуу токой м-н алмашат. Мында мал жайытта багылат; төмөн жагында дыйканчылык өнүккөн. 2200–2300 м бийиктикке чейин суук субальп климаты өкүм сүрөт; кар көпкө жатат. Бадал ж-а өскүлөң шалбаа басымдуу, жайкы жайыт. Андан жогору түбөлүк кар чегине чейин климаты катаалдап, кыска чөптүү альп шалбаасы өсөт, жылдын көп мезгилинде кар жатат. Кыр зонасын кар, мөңгүлүү нивалдык алкак ээлейт; тоо капталдары корум таштуу.
А. т. – Европанын рекреациялык ресурстарга бай региону; анда эл аралык альпинизм, туризм ж-а тоо лыжа спорту өнүккөн.
Table 2: Альп тоолорундагы маанилүү ашуулар

Ашуунун аты	Деңиз деңг. бийиктиги (ж)	Жайгашкан жери	Транспорттук мааниси
1	2	3	4
Тенда	1870	Жээк Альп тоолору	Турин (Италия)-Ницца (Франция) шоссе ж-а темир жолдору
Фрежюс	2538	Кот Альп тоолору	Туннел аркылуу Турин (Италия)-Лион (Франция) темир жол өтөт.
Мон-Сени	2083	Кот ж-а Грай Альп тоо- лорунун аралыгында	Турин (Италия)-Лион (Франция) шоссеси
Кичи Сен-Бернар	2188	Грай Альп тоолору м-н Монблан массивинин аралыгында	Аоста (Италия) - Альбервиль-Гренобль (Франция) шоссеси
Чоң Сен-Бернар	2469	Пеннин Альп тоолору- нун батыш чети	Аоста (Италия) - Мартиньи-Виль-Лозанна (Швейцария) шоссеси
Симплон	2005	Пеннин ж-а Леопонтин Альп тоолорунун ара- лыгы	Милан-Домодоссола (Италия)-Бриг- Лозанна (Швейцария) шоссеси. Ашуудан чыгыштагы Симплон туннели аркылуу жогорудагы пункттарды туташтырган те­ мир жол өтөт.
Сен-Готард	2108	Леопонтин Альп мас- сиви	Лугано - Беллинцона (Италия) - Альт- дорф - Цюрих (Швейцария) шоссеси ж-а темиржол (тунел аркылуу)
Сан-Бернардино	2065	Леопонтин Альп тоо­ лору	Лугано - Беллинцона (Италия)- Кур (Швейцария) шоссеси
Бреннер	1371	Эцталь ж-а Циллерталь Альп тоолорунун ара­ лыгында	Больцано (Италия)- Инсбрук (Австрия) шоссеси ж-а темир жол

Ад.: Добрынин Б. Ф. Физическая география Западной Европы. М., 1948; Трюмпи Р. Тектоническое развитие Центральных и Западных Альп, в сб.: Тектоника Альпийской области. М., 1965. Физическая география материков и океанов. М., 1988. Ө. Бараталиев.