БАГДАД барагынын баштапкы кодун көрүү

'''БАГДАД''' ‒ Ирак Республикасынын борбор шаары. Багдад мухафазасынын (администрациялык-аймактык бирдик) администрация борбору. Калкы 6,1 млн (2011; шаар айланасы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> 6,5 млн). Месопотамия ойдуӊунда, Тигр дарыясына Дияла дарыясы куйган жерге жакын жайгашкан. Өлкөнүн негизги транспорт түйүнү. Дарыя порту. Эл аралык аэропорту бар.<br>Археологиялык маалыматтар боюнча Багдад орун алган жерде алгачкы турак-жайлар биздин заманга чейин 19‒18-кылымдарда эле курулган. Азыркы Багдадга жакын аймактардан шумер-аккад, вавилон, парфия маданияттарына таандык эстеликтер табылган. Багдад аталышы байыркы перстердин «бага» ‒ алла <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> «дад» ‒ берген, башкача айтканда «алланын бергени» (тартуусу) деген сөздөрүнөн келип чыккан деген маалымат кеӊири таралган. Азыркы Багдад 762-жылы Мадинат ас-Салам (арабча дүйнөнүн шаары) деген аталышта ''Аббасилер'' династиясынын 2-халифи аль-Мансур тарабынан негизделген <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ''Халифаттын'' борбору болуп калган. Шаардын Жер Ортолук деӊизди, Борбордук <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Түштүк Азияны, Чыгыш Африканы бириктирген соода жолдорунун тоомунда жайгашуусу анын өнүгүүсүнө шарт түзгөн. Багдаддын гүлдөгөн учуру халифтер Харун ар-Рашид (786‒809) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Момун (813‒833) башкарган мезгилге туура келет. Бул мезгилде Багдад орто кылымдык ''араб-мусулман маданиятынын'', илимдин ири очогуна айланган. Багдаддын атагы алыска тарап, «Миӊ бир түн» жомогунда даӊкталган. Абассилер бийлиги начарлагандан кийин Багдад акырындык <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> өзүнүн саясий маанисин жоготкон. 836‒839-жылдары халифтер Самарда жашашып, Багдадды гулямдардын гвардиясына башкарууга беришкен. 945-жылдан шаар Ирандын Буилер династиясынын бийлигине өткөн, ал эми 1055-жылы селжуктар басып алган. 9‒13-кылымдарда кайрадан илим <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> маданияттын борборуна айланган. 1258-жылы Аббасилер халифаты Хулагу баштаган монгол аскерлери тарабынан кыйратылып, Багдад талап-тонолгон. 14‒15-кылымдын чегинде Багдад эки жолу (1392‒93, 1401‒05) Тимур тарабынан басып алынып, бүлүндүрүлгөн. 1508-жылы шаар Сефевилер державасынын курамына кирген. 16‒17-кылымдар аралыгында Осмон империясы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Ирандын ортосунда Багдад үчүн согуштар болуп өткөн. 1534-жылы түрктөр ээлесе, 1623-жылы ирандыктарга өткөн. 1638-жылы биротоло Осмон империясына кошулуп, 19-кылымдын ортосуна чейин Багдад пашалыгынын (кийин Багдад вилайети) борбору болгон. Биринчи дүйнөлүк согуш учурунда англичандар басып алып, 1920‒21-жылдарда Улуу Британиянын мандат <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> башкарылуучу аймагынын администрациялык, 1921-жылдан Ирак королдугунун борбору, 1958-жылы Багдадда революция жеӊип чыгып, Ирак Республикасынын түзүлгөндүгү жарыяланган. Ошол кезден анын борбору. 1990‒91-жылдары Кувейт кризисинин учурунда Багдад антиирактык коалициянын бомбалоосунан өтө жапа чеккен. 2003-жылы АКШ <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> анын союздаштарынын аскерлеринин киргизилиши учурунда Багдад шаары аткылоого <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бомбалоого дуушарланган.<br>Нефть ажыратуу (Уд-Даурдагы ири завод), нефть-химиялык, тамак-аш‒татымал, текстиль, булгаары, цемент, эмерек өнөр жайлары, кирпич заводу, ири кол өнөрчүлүк промыселдери, борбордук Ирак банкы иштейт. 12‒13-кылымдардагы араб архитектурасынын эстеликтери, исламга мүнөздүү зодчийлик, Аббасиддер сарайы (12-кылымдын аягы, 13-кылымдын башы, 1935-жылдан музей, 20-кылымда реставрацияланган), Зубайда мавзолейи (13-кылымдын башы), Мааруфа аль-Кархи (1215, кайра курулган), аль-
[[File:БАГДАД104.png | thumb|Рамадан мечити <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Белгисиз жоокерге эстелик.]]
Мустансария медресеси (1227‒33, 1823-ж.; кайра курулган), Сук аль-Газаль (1279), медресе ал-Маржания (1356; 1786-жылы жаӊыртылган, хан Маржан кербен-сарайы, 1358‒59; 1937-жылдан музей), Муса аль-Кадимдин Алтын мечити, мавзолейи (1515-жылы салынган; 17‒20-кылымдарда оӊдолгон) сакталган. Жаӊы Багдад кайра конструкцияланып, курулууда. Көчөлөр көрктөндүрүлүп, кеӊейтилген. Банк, дүкөндөр, соода борборлору, «14-июлдагы революция» аттуу монумент, Белгисиз солдаттын эстелиги, Тигр дарыясынын батыш жээгиндеги ар-Рабат сарайы, аэропорт курулган. Парламенттин жаӊы имараты, отел, кинотеатрлар, мечиттер, көп кабаттуу үйлөр <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> коомдук жайлар курулууда.<br>Багдадда Ирак академиясы (1997-жылдан), Ирак медициналык коому (1920), илимий-изилдөө мекемелери (1963), айыл чарба <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> суу ресурстарын изилдөөчү борбор (1980), араб адабияты <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> чоӊдорго билим берүү (1966), француз маданий борбору (1950) ж. б., университеттер (Багдад, 1957; Аль-Мустансария, 1963; технология, 1975) бар. Китепканалар, Ирак музейи (1934-жылдан), Улуттук (1961), Багдад университетинин алдындагы (1960), этнографиялык (1941-жылдан; учурда сүрөт галереясы), Мадаин (исламга чейин маданият) музейлери, улуттук театр иштейт.<br>Ад.: ''Ковтунович О. В., Ходжаш С. И.'' Багдад. М., 1971; ''Герасимов О. Г.'' Ирак. М., 1984; ''Михайлов И. Б.'' Средневековый Багдад. М., 1990.<br>''Р. Карачалова, А. Орозов, Н. Жылдызова.''
[[Категория:1-Том]]