АССИРИЯ барагынын баштапкы кодун көрүү

'''АССИРИЯ--'''Кош өзөндүн түндүгүндөгү тарыхый аймак <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> байыркы мамлекет (азыркы Ирак). А-нын борбору ''Ашшур'' ш. болгон. Калкынын алгачкы этникалык курамы белгисиз. Б. з. ч. 2000-ж. калкынын көпчүлүгү семит-аккаддардан турган. Ашшур б. з. ч. 19-к-дын башында аморейлик Шамшиадад Iнин (1813‒1781) ири державасынын борбору болуп калат. 18-к-да Ашшур <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ага жанаша жайгашкан шаарлар ''Вавилон'' падышасы Хаммураппиге, ал эми 16-к-да Митанни падышаларына баш ийген. Акырындык <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> А. Вавилония <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Митанниден көз карандылыктан кутулуп, Ашшурдун башкаруучусу Ашшурубаллит Iнин (15-к-дын аягы 14-к-дын башында) тушунда кайрадан күчтүү державага айланган. Анын тукумдары «Ассириянын падышалары» деген титул алышкан. [[File:АССИРИЯ5.png | thumb|Ассириялык аскерлерде согуштук арабалардын чабуул коюусу негизги роль ойногон.]] Б. з. ч. 1307‒1206-ж. аралыгында А. тарабынан Митанни, Вавилон, Закавказьедеги Наири урууларына, Кичи Азиянын түш.-чыгышына, Сирияга, Финикияга жеӊиштүү жортуулдар уюштурулган. 14‒13-к-да алар Түн. Месопотамияны толук каратууга жетишишет. Баш ийдирилген аймактардан алынуучу салыктардын эсебинен гүлдөгөн А. мамлекети 11‒10-к-да ''арамей'' урууларынын басып кирүүсүнүн натыйжасында төмөндөгөн. 10‒7-к-да темир өндүрүү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> иштетүүнүн жогорулашына байланыштуу А. кайрадан согуштук <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> экон. абалын чыӊдаган. Эл аралык кырдаалдын өзгөрүүсү (Египет <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Вавилониянын начарлоосу, Хетт падышалыгынын кыйрашы) А-га баскынчыл саясатын жүргүзүүгө мүмкүнчүлүк түзгөн. ''Тиглатпаласар III'' (745‒727) мамл. каржылоодо турган туруктуу армияны түзүп, анын жардамы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> империядагы сепаратисттик кыймылдарды басып турган. Ассириялык аскерлер бир нече жолу ''Вавилонияга, Урартуга, Мидияга,'' Сирияга басып киришкен. 671-ж. Асархаддон Египетти, 640-жылдары Ашшурбанапал Эламды <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Түн. Аравия урууларын баш ийдирген. А-нын жүргүзгөн баскынчыл согуштары баш ийген өлкөлөрдүн, ошол эле учурда мамлекеттин өзүнүн калкын да жакырлантып, экон. абалын начарлаткан. Ага каршы түзүлгөн мамлекеттердин коалициясы (Вавилония <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Мидия) <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> болгон согушта А-нын борбору Ашшур ш. кыйратылып (614), ал эми 609-ж. Харрандын алдындагы салгылашууда армиясынын калган бөлүктөрү толук талкаланган. Ошентип байыркы дүйнөлүк алгачкы империя тарыхый аренадан кеткен. Анын аймагы жеӊген мамлекеттердин курамына кирип, 6-к-дын ортосунда А. Перс империясы, 4-к-дын акыркы чейрегинде Александр Македонский тарабынан каратылган. Андан соӊ Македонскийдин аскер башчысы Селевка I Никатордун ээлигине айланган. 140-ж. бүткүл Месопотамия Парфия тарабынан каратылат. 115-ж. римдиктер парфиялыктарды талкалап, А. провинциясын түзүшкөн. Бирок көп өтпөй жерг. калктын көтөрүлүшүнөн кийин, А-нын аймагы кайрадан парфиялыктарга кайтарылган. Б. з. 3-к-да А-нын аймагы Персиянын (Сасаниддер династиясы) бийлиги астына өткөн. А-нын иск-восунун гүлдөө мезгили 13‒14-к-га таандык. Ашшур (б. з. ч. 9‒14-к.), Кальху (б. з. ч. 9-к.), Дур-Шаррукин (б. з. ч. 7‒8-к.) ш. мад-ттын тарыхый борборлору болгон. Шаардын айланасы таш түптөлгөн, бышкан кирпичтен салынган чеп-дубалдар <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> курчалган. Бийик мунаралуу, дарбазалары арка түрүндө, төрт бурчтуу салынган бастиондор курулган. Шаардын борборунда чеп-сарайлары, көркөмдөлгөн, татаал пландагы көптөгөн храмдар, зиккурат-мунаралар, чарба курулуштары (Дур-Шаррукиндеги Сарогон IIнин ак сарайы) орун алган. Ак сарайлардын кире беришине басып бара жаткан канаттуу букага падышанын башын орноткон таштан чегилген статуялар ‒ «шеду» тургузулган. Падышанын жатуучу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> кабыл алуучу бөлмөлөрү түстүү боёктор <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> тартылган оймо-чиймелер, дубалдарга жазылган жазуулар, бронза <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> таш колдонулуп жасалган рельеф, статуялар <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кооздолгон. Идеялык-көркөм чыгарманын мазмуну ошол кездеги падышалардын баатырдыгын даӊазалайт. А-нын аймагында иск-во эстеликтери б. з. ч. 4-миӊ жылдыкта бийик порталдар курушуп, андагы композициянын тактыгы, дубалга оюм-чийим салуу, кирпичтерди кыноо аркылуу кооздоо өнөрү өркүндөгөн. Гипертрофияланган адамдардын мүчөлөрүн, булчуӊдарын, келбетин рельефтерде эркин композициялар <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> (Ниневиядагы Синахериба ак сарайындагы рельефтерде) чагылдырышкан. Таштан жасалган эстеликтер, падышалардын статуялары, скульптуралар жогорку чеберчиликте жасалган. Рельефтер <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> статуялар <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> ак сарайлардын, храмдардын ичин кооздошкон. А. живописинен сүрөттөрдүн сыныктары сакталып калган («Ассириялык эки төрө», «Арстандарга мергенчилик» ж. б., б. з. ч. 8-к., Халеб музейи). Асыл таштарга, ташка оймо-чийме, сүрөттөрдү кесип түшүрүү өнөрү кеӊири өнүккөн. Кесип оюлган таштар мөөр, тумар <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жасалга катары колдонулган. Көркөмдөп токуу, жыгач <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> сөөк буюмдарын жасап, иштетүү өнүккөн. Дубалдардагы рельефке падышалардын мергенчиликтеги, жеӊиштүү жүрүштөрдөгү сүрөттөрү, муз. аспаптарда ойногон, бийлеген, ырдаган адамдардын келбети түшүрүлгөн.<br>
Ад: ''Дьяконов И. М.'' Развитие земельных отношений в Ассирии. Л., 1949; ''Olmstead A. Е.'' History of Assyria. Chi., 1960; ''Дандамаева М. М''. Понятия «Ассирия», «Вавилония», «Месопатамия» в античной традиции // История и языки Древнего Востока: Памяти И. М. Дьяконова. СПб., 2002. 
                                                                                                                 А. Орозов, Н. Жылдызова.