Difference between revisions of "АЛТЫН"
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АЛТЫН''' (лат. aurum) Au – э''лементтердин мезгилдик системасынын'' 1-тобундагы химиялык элемент. | '''АЛТЫН''' (лат. aurum) Au – э''лементтердин мезгилдик системасынын'' 1-тобундагы химиялык элемент. Атомдук номери 79, атомдук массасы 197, туруктуу бир изотобу Au<sup>197</sup> бар. Байыртан бери белгилүү асыл металл. Жаратылышта эркин уюган же майда кум, топуракка аралашкан түрүндө жолугат. Алтын жумшак, созулгуч, жалтырак, сары түстөгү металл. Атомдук радиусу 1,44 А, иондук радиусу 1,37 А.Тыгыздыгы 19,32 ''г/смг.'' Балкып эрүү 11064,43 С; кайноо t 2947 С. Магнитке тартылбайт. Химиялык активдүүлүгү начар: кычкылтек, суутек, азот <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> көмүртек <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> жогорку температурада да кошулбайт. Хлорду А-дын күкүмдөрү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> 140 -150 С ысытканда хлордуу A. (AuCI<sub>3</sub>) пайда болот. 1 көлөм азот <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> 3 көлөм туз кислотасынын, күкүрт <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> азот кислотасынын аралашмаларында <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> циандуу натрийдин суудагы эритмесинде гана эрийт. Химиялык бирикмелеринде 1 <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> 3 валенттүү, бирикмелери туруксуз. Оксиддери (Au<sub>2</sub>0, Аи<sub>2</sub>0<sub>3</sub>) кыйыр жол <span cat="ж.кыск" oldv="м-н">менен</span>, башкача айтканда гидроксиддерин АuОН, Аu(ОН)<sub>3</sub> ысытуудан алынат. Алтын сымап <span cat="ж.кыск" oldv="м-н">менен</span> амальгамаларды пайда кылат. Бул касиети аны кенден бөлүп алууда колдонулат. Анын куймалары зергер буюмдарды, тыйын, медаль, тиш протезин ж. б. даярдоодо колдонулат. Платина <span cat="ж.кыск" oldv="м-н">менен</span> куймасы химиялык туруктуу аспаптарда, ал эми платина-күмүш куймасы электр техникада пайдаланылат. ''Ад''.: ''Паддафет Р.'' Химия золота, пер. с англ. М., 1982. | ||
''Б. Иманакунов.''<br> | ''Б. Иманакунов.''<br> | ||
15:46, 24 -октябрь (Тогуздун айы) 2023 -деги абалы
АЛТЫН (лат. aurum) Au – элементтердин мезгилдик системасынын 1-тобундагы химиялык элемент. Атомдук номери 79, атомдук массасы 197, туруктуу бир изотобу Au197 бар. Байыртан бери белгилүү асыл металл. Жаратылышта эркин уюган же майда кум, топуракка аралашкан түрүндө жолугат. Алтын жумшак, созулгуч, жалтырак, сары түстөгү металл. Атомдук радиусу 1,44 А, иондук радиусу 1,37 А.Тыгыздыгы 19,32 г/смг. Балкып эрүү 11064,43 С; кайноо t 2947 С. Магнитке тартылбайт. Химиялык активдүүлүгү начар: кычкылтек, суутек, азот жана көмүртек менен жогорку температурада да кошулбайт. Хлорду А-дын күкүмдөрү менен 140 -150 С ысытканда хлордуу A. (AuCI3) пайда болот. 1 көлөм азот жана 3 көлөм туз кислотасынын, күкүрт жана азот кислотасынын аралашмаларында жана циандуу натрийдин суудагы эритмесинде гана эрийт. Химиялык бирикмелеринде 1 жана 3 валенттүү, бирикмелери туруксуз. Оксиддери (Au20, Аи203) кыйыр жол менен, башкача айтканда гидроксиддерин АuОН, Аu(ОН)3 ысытуудан алынат. Алтын сымап менен амальгамаларды пайда кылат. Бул касиети аны кенден бөлүп алууда колдонулат. Анын куймалары зергер буюмдарды, тыйын, медаль, тиш протезин ж. б. даярдоодо колдонулат. Платина менен куймасы химиялык туруктуу аспаптарда, ал эми платина-күмүш куймасы электр техникада пайдаланылат. Ад.: Паддафет Р. Химия золота, пер. с англ. М., 1982.
Б. Иманакунов.