АДЫГЭ РЕСПУБЛИКАСЫ

АДЫГЭ РЕСПУБЛИКАСЫ    Адыгэ Республикасы Россия Федерациясынын курамында. Түн. Кавказда, Лаба ж‑a Кубань д‑нын боюнда жайгашкан. Бардык жагынан Краснодар крайы м‑н чекте­шет. Аянты 7,8 миң км2. Калкы 442,8 миң (2009). Борбору – Майкоп шаары. Адм.-айм. жактан 7 районго, 2 шаарга (Майкоп, Ады­гейск), 3 шаарчага бөлүнөт. Мамлекетти башкаруу ж‑a аткаруу бийлиги президентке таандык. Мыйзам чыгаруучу жо­горку органы – мамл. кеңеш. Респ‑нын хасэси (парламент) 2 палатадан (Өкүлдөр кеңеши ж‑а республикалык кеңеш) турат. Министрлер ка­бинети – мамл. бийликти аткаруу органы. Президент премьер‑министрди мамл. кеңештин ма­кулдугу м‑н дайындайт.
Респ‑нын түндүгү Кубань бою түздүгүндө, түш­түгү Чоң Кавказдын капталдарында жайгашкан. Жеринин бетинин бийикт. 3238 мге чейин (Чу­гуш чокусу). Нефть ж‑а газ (Майкоптун айлана­сынан), курулуш материалдары, фосфорит (запасы 180 миң т) казылып алынат. Минералдык булактары бар. Климаты мелүүн континенттик, жылуу ж‑а нымдуу. Январдын орт. темп‑расы –2,4°С, июлдуку 22,2°С. Жылдык жаан‑чачы­ны 700 мм (эң көбү апрелден декабрга чейин). Аязсыз мезгили 180 күн. Ири дарыялары: Кубань (куймасы Лаба м‑н), Ак (Фишт шаркы­ратмасы бар), Чехрак, Фарс, Пшиш, Псекупс ж. б. Дарыялардын агымын жөнгө салуу ире­тинде суу сактагычтар (Краснодар, Тщикск, Шапсугск, Октябрь) курулган. Кээ бир дарыя­ларынын төмөнкү агымында сал агызылат. Кара топурак басымдуу келип, аймагын эмен, бук, граб, зараң, ак чечек ж. б. жазы жалбырактуу токой ээлеп жатат. Жапайы мөмө‑жемиш, дары-­дармек, эфир‑май өсүмдүктөрү көп. Тоолорунда бийиктеген сайын жазы жалбырактуу ж‑а ийне жалбырактуу токой (көк карагай, кара­гай, кызыл карагай) м‑н алмашат. Аймагынын 40% ин токой ээлейт.
Негизги калкы адыгэлер, о. эле орус, күрд, татар ж. б. улут өкүлдөрү жашайт. Калкынын жашынын орт. узактыгы эркектериники – 62,6, аялдарыныкы – 75,2 жаш. Орт. жыштыгы 1 км2 жерге 57,9 киши. Шаар калкы 53,7%. Шаарла­ры: Майкоп, Адыгейск. А‑де Буткул дуйнөлук мурастын тизмесине кирген Кавказ коругунун тоо жак бөлүгү жайгашкан. Табияты жашоого, эс алууга ж‑а а. ч. тармагы үчүн да жагымдуу. Экол. абалы салыштырмалуу канааттандырар­лык.
А‑нин аймагында адамдар төмөнкү палеолит доорунан эле мекендегенин археол. табылгалар тастыктайт. Б. з. ч. 7‑к‑да меоттор мад‑тынын калыптанышы аяктаган. Бул мезгилге таандык көрүстөндөрдөн (Хажох, Уашхиту, Келер­мес) меот урууларынын скифтердин жүрүштө­рүнө катышкандыгын далилдеген арабалар, асем буюмдар арбын табылган. Б. з. ч. 3‑к‑дан баш­талган сарматтардын таасири б. з. ч. 1‑к‑да өзгөчө күчөгөн. Меот‑сармат мезгилине таандык сепилдери бар шаар калдыктары (Тахтамукаев­ский, Ассоколайский ж. б.), көрүстөндөр (Чер нышевский, Серегинский), бай коргондор (Ха­тажукай, Кончукохабль ж. б.) белгилүү. 6‑к‑дын аяк ченинен 630‑ж. чейин А. Түрк кагандыгы­нын, 8–9‑к‑да Хазар кагандыгынын карамагын­да болгон. 1238–39‑ж. А. аймагын монголдор каратып алган. 13‑к‑дын 2‑жарымынан 15‑к­дын 2‑жарымына чейин А‑нин маданий‑тары­хый өнүгүүсүнө Кара деңиз жээктериндеги генуэ­лик шаар‑колониялардын таасири зор болгон. 14–15‑к‑да адыгэлердин Түн. Кавказдын борб. бөлүгүнө чачырап жайгашуусу башталган. Алар ушундан улам бир нече этностук топторго бө­лүнүп, натыйжада кийин кабарда, черкес ж‑а адыгэ элдеринин калыптанышына негиз түзгөн. 16–18‑к‑да буларга каршы Осмон империясы, Крым хандыгы согуш жүргүзүп, адыгдар орус мамлекетинен жардам суроого мажбур болуш­кан. 1552–57‑ж. Москвага бир нече адыгэ элчи­лери келип, ушул мезгилден алар Россиянын курамына кошулушкан. 1860‑ж. Кавказ согу­шунун натыйжасында (1817–64) Осмон империя­сына караштуу жерлерге адыгэлерди масса­лык түрдө көчүрүү башталып, Россия импе­риясында алардын 5% и гана калган. Алар Кубань обл‑нун аймагында жашаган. 1917–22‑ж. Граждандык согуштун жүрүшүндө адыгэлердин көпчүлүгү Түркия ж‑а Жакынкы Чыгыш өл­көлөрүнө жер которушкан. 27. 7. 1922‑ж. БРБАКтын декрети м‑н Черкес (Адыгэ) Автономия обл. түзүлгөн, ошол эле жылы 24‑августта Адыгэ (Черкес) Автономия обл., 13. 8. 1928‑ж. Адыгэ Автономия обл. деп аталган. Борбору Краснодар ш. болгон, 1936‑жылдан Майкоп ш., 1991‑жылдан РСФСРдин курамында Адыгэ Советтик Социалисттик Республикасы, 1992‑жыл­дан Адыгэ Республикасы деп аталат.
А.	Түн.-Кавказ экон. р‑нуна кирет. Россия Фе­дерациясындагы жүзүм шарабын (жылына 2020 миң дал, 6‑орун), курулуш жыгачтарын (36,8 миң м3, 7‑орун) даярдоо, картон (51,7 миң т,
99‑орун), кум шекер (49,8 миң т, 15‑орун), жа­шылча ширелерин ж‑а жемиш консерваларын өндүрүү б‑ча өзгөчөлөнөт. Өнөр жайы негизинен Майкопто жайгашкан. Тамак‑аш (спирт, кант з‑ддору, кондитер ф‑касы, консерва комбинаты), жыгач даярдоо, жыгаччылык, целлю­лоза‑кагаз («Майкопмебель», «Дружба», «Кар­тонтара» ж. б.), машина куруу, металл иштетүү, курулуш материалдар өнөр жайы бар.

Дан эгиндери, рапс, күн карама, кант кызыл­ча, тамеки, эфир‑май, жашылча ж‑а бакча өсүмдүктөрү өстүрүлөт. Жүзүмчүлүк, багбанчылык өнүккөн. Малы жайытта багылат. Бодо мал (эт­-сүт багытында), чочко, кой, эчки, жылкы асы­рал ат. Үй куштары багылат. Аарычылык да өнүккөн. Өлкөдөгү эң ири диеталык эт даярдоо­чу (күрп) ф‑ка (Майкопто) иштейт. Автомобиль жолунун уз. 1,6 миң км (асфальтталган), темир жолунуку 200 км (2008). Майкоп – Усть‑Ла­бинск, Майкоп – Туапсе, Майкоп – Армавир газ кууру, аэропорт бар.

А‑де 124 мекеме, 188 жалпы билим берүүчү мектеп, 6 кесиптик‑тех. окуу жайы, 2 ЖОЖ, 150 китепкана, 28 музей иштейт. 20 гезит басы­лып чыгарылат. Телекөрсөтүү эки тилде (адыгэ, орус) көрсөтүлөт. Филармония, драма театр бар. Жыл сайын фестивалдар (Майкоп) ж‑а ка­зак‑орус мад‑тынын күндөрү өткөрүлүп турат. 1936‑ж. Майкопто орус драма театры, 1937‑ж. Адыгэ колхоз‑совхоз театры уюшулган. 1941‑ж. эки театр биригип, А. С. Пушкин атн. театрын (облустук драма театрдын курамында) түзгөн. 2000‑жылдан өз алдынча эки театрга ­Адыгэ драма театры, А. С. Пушкин атн. орус драма театрына бөлүнгөн. 1936‑жылдан мамл. акад. «Нальмес» бий ансамбли, 1991‑жылдан «Исламей» мамл. ыр‑бий ансамбли, 1993‑жыл­дан Камералык муз. театр иштейт. 2001‑ж. Россия акад. иск‑во театрынын филиалы ачылган.

Ад.: Вопросы истории, адыгейской литературы: В 2 кн. Майкоп, 1979 – 80; Сокровища курганов Адыгей. М., 1985; Панеш У. М. Типологические связи и формирование художественно‑эстетического единства адыгских литератур. Майкоп, 1990; География Республики Адыгея. 22‑е изд. Майкоп, 2001.  

                                                      Р.Карачалова, А. Орозов.