ИНДОНЕЗИЯ

ИНДОНЕ́ЗИЯ , И н д о н е з и я Р е с­п у б л и к а с ы – Түш.-Чыгыш Азиядагы мамлекет. Малайя архи­пелагында (Чоң ж-а Кичи Зонд а-дары, Молукка а.) ж-а Жаңы Гви­нея а-нын батыш бөлүгүндө (Ба­тыш Ириан) жайгашкан. Аралдары түндүгүнөн ж-а борб. бөлүгүнөн Тынч океан ж-а анын деңиздери (Бали, Банда, Молукка, Саву, Серам, Сула­веси, Флорес, Түш. Кытай, Ява), түн.-батышынан, батышынан ж-а түштүгүнөн Инди океаны ж-а анын деңиздери (Андаман, Арафура, Ти­мор) м-н чулганат. Кургактык аркы­луу Малайзия (Калимантан а-нда), Папуа–Жаңы Гвинея (Жаңы Гви­нея а-нда) ж-а Чыгыш Тимор (Ти­мор а-нда) өлкөлөрү м-н чектешет. Аянты 1,9 млн км². Батыштан чы­гышты карай (экваторду бойлой) 5,1 миң кмге (3 саат алкагы), түн­дүктөн түштүктү карай 1,8 миң кмге созулат. Калкы 224,9 млн (2007).

Файл:ИНДОНЕЗИЯ22.png

Борбору – Жакарта ш. (Ява а-нда). Расмий ти­ли – индонезия тили (бахаса индонесиа). Акча бирдиги – И. рупийи. Адм.-айм. жактан 31 провинцияга (2 автономия кошо) ж-а 2 өзгөчө адм. округга (Чоң Жакарта борб. округуна ж-а Жокьякарта округуна) бөлүнөт (к. табли­цаны).
И.– БУУнун (1950), ЭВФтин (1954), Эл ара­лык реконструкция ж-а өнүгүү банкынын (1954), Нефть экспорттоочу өлкөлөр уюмунун (1962), АСЕАНдын (1967), Ислам конф-я уюмунун (1969), Азия-Тынч океан регионунун коопсузду­гу б-ча кызматташуу кеңешинин (1993), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1995) мүчөсү.

Файл:ИНДОНЕЗИЯ23.png

Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2007)

Мамлекеттик түзүлүшү

. И. – унитардык рес­публика. Азыркы конституциясы 1945-ж. ка­был алынган. Мамлекеттин ж-а өкмөттүн баш­чысы – президент, ал өлкөнүн куралдуу күчтө­рүнүн да башкы командачысы. Мыйзам чыга­руу бийлиги Элдик кеңеш конгрессине таандык. Ал эки палатадан – Эл өкүлдөр кеңешинен ж-а Аймактык өкүлдөр кеңешинен турат.
Саясий партиялары: Голкар, И. Демокр. пар­тиясы, Бириккен өнүгүү партиясы, Улуттук ой­гонуу партиясы ж. б. 50гө жакын партия кат­талган.

Табияты

. И. экватордук кеңдиктерде, атмос­феранын муссондук циркуляция зонасында жай­гашкан. Экватор аймагында ж-а аралдарда жай­гашк андыгы дай ыма жыл у у режи мди н түзүлүшүнө шарт түзөт. Чулгаган деңиздерге суу­сунун жылуулугу (27°Сден жогору), агымынын сезон б-ча өзгөрүлмөлүүлүгү ж-а деңиз жаныбар­ларынын көптүгү мүнөздүү. И. 3 миңден ашык аралда жайгашкан (ирилери – Ява, Суматра, Ка­лимантан м-н Сулавесинин басымдуу бөлүгү, Жаңы Гвинеянын батыш бөлүгү). Түздүктөр м-н тоолор (бийикт. 5029 мге чейин, Жая чоку­су; Жаңы Гвинея а-нда) болжол м-н бирдей аянт­ты ээлейт; жанартоолор көп (400дөй жанартоо бар, анын аракеттегиси 100дөн ашык). Аракет­теги ири жанартоолору: Керинчи (бийикт. 3800 м, Суматра а-нда), Ринжани (3726 м, Лом­бок а-нда), Семеру (3676 м, Явада) ж. б. И-нын басымдуу бөлүгү кайнозой тектогенезине, Сумат­ранын түн.-чыгышы ж-а Калимантандын түш.- батышы мезозой, Жаңы Гвинеянын түш. бөлүгү ж-а Ару а-дары мезозойго чейинки бүктөлүштөр­гө кирет. Ургаалдуу вулканизм, өтө сейсмдүүлүк ж-а оордук күчүнүн ири аномалиясы аймактын тектон. активдүүлүгүн тастыктайт. И. кен бай­лыктарга бай; алардын ирилери: нефть, газ, жез, алтын, күмүш, калай, никель, темир, алюми­ний (боксит), күкүрт, көмүр ж. б. Климаты эк­ватордук ж-а субэкватордук, түздүктөрдө аба­нын темп-расы жыл бою 26–28°С, тоолордо сал­кыныраак. Жылдык жаан-чачыны 2000–4000 мм

Файл:ИНДОНЕЗИЯ24.png

Бали аралындагы өрөөн.

Файл:ИНДОНЕЗИЯ25.png

Бали аралдарынын жээги.

(өлкөнүн көп бөлүгүндө текши жаайт). Жаан­чачын эң көп жааган (6000 ммге чейин) жери – Суматра а-нын батышындагы тоолор. Субэква­тор алкагында жайгашкан аймактарында (Ява­нын басымдуу бөлүгү, Кичи Зонд а.) климат­тын сезондуулугу байкалат: декабрь–март жаан­чыл, июнь–сентябрь кургакчыл болот; жылдык жаан-чачындын өлчөмү 2000 ммге, өлкөнүн четки түш.-чыгышында 600–700 ммге чейин азаят. Дарыяларынын суусу мол ж-а жыш, не­гизинен кыска; эң узун дарыясы – Капуас (уз. 1000 кмден ашык), Калимантан а-нда. Көлдөрү көп, алар негизинен тектон. кыймылдан ж-а жанартоодон пайда болгон. И. жыл сайын ка­лыбына келип туруучу суу ресурстарынын зор запасына (2838 км³) ээ. Чарбада агын суунун 3%и гана пайдаланылат, анын 90%и а. ч-нда, 8%и коммуналык-тиричиликте, 1%и ө. ж-нда керектелет. Дарыяларынын гидроэнергиялык потенциалы өтө зор (15,5 млн кВт), бирок ал аз гана өздөштүрүрүлгөн. Негизинен кызыл-сары ферралит топурактары басымдуу; орто бийик тоолордун капталдарында күрөң тоо топурак­тары ж-а тоо-шалбаа, жанартоолуу аралдарга күрдүү жанартоо (андосолдор), түздүктөргө тро­пиктик аллювий ж-а саз топурактары мүнөздүү. Кылымдар бою шалы өстүрүлгөн түздүктөрдө ж-а тектирленген тоо боорлорунда өзгөчө «күрүч» топурагы пайда болгон. Жапыз жээктерде өтө кычкыл мангр топурагы өөрчүгөн.
Флорасы өтө ар түрдүүлүгү м-н өзгөчөлөнөт, анда татаал өсүмдүктөрдүн 27,5 миңден ашык (а. и. дарактардын 17,5 миң) түрү бар. Токой өлкөнүн аймагынын 60%ин, саванна м-н бадал 8%ин ээлейт. Түздүктөрүндө ж-а тоо капталда­рында 1300–1500 м бийиктикке чейин нымдуу дайыма жашыл экватордук токой (гилея) ба­сымдуулук кылат; андагы негизги дарак түр­лөрү: диптереокарпустар, фикустар, расамала, панданустар, нан дарагы, о. эле пальмалар, да­рак сымал папоротниктер, бамбуктар. Лиандар, эпифиттер көп. Тоо капталдарын андан жогору дайыма жашыл ж-а аралаш токой, жазы жал­бырактуу (эмен, каштан, бук) ж-а ийне жал-

Файл:ИНДОНЕЗИЯ26.png

Комодо эчки эмээ­ри.

бырактуу токой (подокарпус), ийри-буйру өскөн өсүмдүктөр токою, бадалдар ж-а шалбаа ээлейт.
Өлкөнүн түш.-чыгышына жалбырагын күбүүчү токой (тик, зараң, казуарина), саванна (бийик өскөн аланг-аланг, жапайы бал камыш) тарал­ган. Жапыз жээктерге ж-а дарыя чаттарына мангр токою мүнөздүү. Токой аянты жыгач иш­тетүүдөн, өрттөн, айдоо аянттарын кеңейтүүдөн, кен байлыктарын казып алуудан өтө азайган (1990–2000-ж. токойдун 14%и жок кылынган). Сүт эмүүчүлөр м-н куштардын жарымына жа­кыны – И-нын эндемиктери. И-нын батыш бөлүгүнүн фаунасына орангутан (Калимантан, Суматра), гиббон, кындыгый маймыл, ява ж-а суматра кериги, индия пили, бантенг бодосу, тапир (Суматра), малайя аюусу (Калимантан, Суматра), суматра жолборсу ж. б. мүнөздүү. Ор­нитофаунага бай; сойлоочулардан крокодил­дер (а. и. таракчан крокодилдердин уз. 9 мге чейин жетет), чаар питон; Комодо а-нда эң ири комодо эчки эмээри корголот. Өлкөнүн чыгыш бөлүгүнө баштыкчандар (кускустар, даракчыл бөрсө мүнөздүү. И-ны чулгаган деңиздер биол. ресурстарга өтө бай: суу астындагы шалбаа, их­тиофауна; чыгышында – кораллдар, коралл рифи. Деңиздин ири айбанаттарынан – каша­лот, дюгонь, дельфин, деңиз таш бакасы, аку­ла ж-а көөкөрчөк кездешет; жыландар көп; ба­лыкка бай.
И-нын биол. көп түрдүү бөтөнчө экосистема­сын коргоо максатында жалпы аянты 23,7 млн га коргоого алынган 956 аймак, о. эле аянты 13,5 млн га коргоого алынган 122 деңиз аквато­риясы уюшулган. Гунуне-Геде-Пангранго (Ява а-нда), Гунунг-Лесер (Суматра), Лоре-Линду, Тан­жунг-Путинг (Сулавеси), Комодо, Сиберут (аты окшош аралдарда) улуттук парктары биосфера­лык резерват статусуна ээ. Бүткүл дүйнөлүк му­растын тизмесине Комодо, Ужунг-Кулон (Ява а-нда), Лоренц улуттук парктары (Жаңы Гви­нея а-нда), о. эле Суматрадагы тропикалык жамгыр токою кирген. Дүйнөдөгү эң ири ботан. бактардын бири – Богор ш-нда (Ява а-нда) жай­гашкан. Ява а-ндагы «Жанар тоо парктары» дүйнөгө белгилүү; Калимантан а-нда корук ж-а орангутандарды изилдөө борбору бар.

Калкы

. И. калкынын саны б-ча дүйнөдө 4- орунда (Кытай, Индия, АКШдан кийин). Кал­кынын 96%и индонезиялыктар, тили, мад-ты ж-а турмуш-тиричилиги окшош 150дөн ашык эл ж-а этностук топ (явалыктар, сундан, маду­ра, батак, малайя, балиликтер ж. б.), о. эле кытай, араб, Түш. Азиядан келгендер, голланд­дар да жашайт. Төрөлүү 1000 адамга 19,7 бала, өлүм-житим 6,25 (2007). Өлкөнүн калкынын 28,7%ин 15 жашка чейинки балдар, 65,6%ин эмгек курагындагылар (15–64 жаштагылар), 5,7%ин улгайгандар (65 ж-а андан өткөндөр) түзөт. Калктын жашынын күтүлгөн орт. узак­тыгы 70,2 (эркектер – 67,7; аялдар – 72,8). Көбү ислам динин (87%), калгандары христиан, ин­дуизм, буддизм, конфуцийчилик, жерг. диндер­ди тутат. Калктын орт. жыштыгы: 1 км² жерге 120 адам (2007). И-нын калкынын 60%и Ява, Мадура ж-а Бали а-нда жашайт. Шаар калкы – 48,5% (2006). Ири шаарлары: Жакарта (18,3 млн), Бандунг (6,0 млн), Медан (4,1 млн), Сура­бая (4 млн), Палембан (2,1 млн), Макасар (1,7 млн), Чиребон (1,6 млн), Жокьякарта (1,6 млн), Семаранг (1,5 млн), Бандар-Лампунг (1,4 млн) ж. б. Экон. активдүү калкы 106,3 млн; анын 44%и а.ч-нда ж-а балык уулоодо, 38%и тейлөө чөйрөсүндө, 13%и ө. ж-нда, 5%и курулушта иш­тейт.

Тарыхы

. И-нын аймагы – азыркы типтеги адам (питекантроп, явантроп, кийин вадьяк) пайда болгон борборлордун бири. Анда төмөнкү палеолиттин эстеликтери (патжитан индустрия­сы) табылган. Жогорку палеолитте ж-а мезо­литте И-нын басымдуу бөлүгүндө континенттик бакшон-хоабинь мад-тынын түш. варианты та­раган. Б. з-дын башталышында Ява, Суматра ж-а Калимантан а-нда класстык коом түзүлө баштаган; ал болсо Индиядан эмигранттардын массалык киришине туура келип, алар м-н кошо брахманизм дини жайылган. И-да пайда бол­гон алгачкы мамлекеттер: Ява а-нда – Тарума ж-а Калинга; Чыгыш Калимантанда – Мула­вармажа, Суматрада – Малойю, Шривижайя. И. жеринде 6-к-дан брахманизмден сырткары, индуизм ж-а буддизм диндери жайыла башта­ган. 7-к-дын аяк ченинде Суматранын чыгы­шын, Яванын батышын, Батыш Калимантан­ды, о. эле Малакканы камтыган Шривижайя мамлекети пайда болгон. Борб. Явада 8-к-да Матарам мамлекети түзүлгөн. Бул эки мамле­кеттин ортосундагы бийлик үчүн тынымсыз күрөш алардын алсырашына ж-а кыйроосуна алып келген. 13-к-дын аяк ченинде Яванын чыгышында И. тарыхында маанилүү роль ой­ногон Мажапахит мамлекети пайда болгон. 11– 12-к-да мусулман соодагерлери ж-а миссионер­лери келе баштап, 300 жыл ичинде ислам дини аймакка тараган. 14-к-да Мажапахит империя­сы гүлдөп өскөн. Бирок, бул мезгил узакка со­зулбастан, 15-к-дын аяк ченинде өлкөнүн аба­лы начарлап, Ява, Суматра ж. б. аймактарда бир катар мусулман шаар-мамлекеттеринин пайда болушуна алып келген.

Файл:ИНДОНЕЗИЯ27.png

11509-ж. И. жээктерине келе баштаган порту­галиялыктар соода жолдорун колго алууга ара­кеттенип, 1511-ж. Малакканы, 1512-ж. Молук­ка ж. а-н ээлеп алган. 1596-жылдан И-га ни­дерланддар келе баштаган. 1602-ж. Нидерланд­дын Ост-Индия компаниясы негизделип, пор­тугалиялыктардын ж-а 17-к-дын башында бул жерлерде бекемделүүгө аракеттенген англистер­дин ордуна алардын үстөмдүгү орногон. Аймак Нидерланддык Ост-Индия деп аталып, борбору Батавия ш. (азыркы Жакарта) болгон. 1800-ж. компаниянын жоюлушу м-н колония Нидерланд­дын карамагына өтөт. 1926–27-ж. Ява ж-а Су­матра а-нда көтөрүлүштөр чыгат. Сукарно ж-а интеллигенция өкүлдөрү тарабынан 1927-ж. И. улуттук партиясы түзүлгөн. 1942–45-ж. И-ны япон аскерлери басып алган. 1945-ж. Япония капитуляцияланган соң, И-нын көз каранды эместиги жарыяланып, Сукарно өлкөнүн прези­денти болуп калган. Голланддардын 1947-ж. кайрадан бийлигин калыбына келтирүү ара­кети ийгиликсиз аяктап, Нидерланд 1949-ж. И-нын көз каранды эместигин таанууга арга­сыз болот. 1950-ж. август айында И. унитар­дык республика болуп жарыяланган. Өлкө ичин­деги оң ж-а сол күчтөрдүн тирешүүсү «1965- жыл 30-сентябрдагы окуяларга», б. а. терең кри­зиске алып келген. Анын жүрүшүндө мамл. төңкөрүш жасоо аракети болуп, натыйжада партиянын мүчөлөрүн ж-а жактоочуларын куу­гунтуктоо башталган. 1967-ж. Сукарно бийлик­тен четтетилип, генерал Сухарто президенттин милдетин аткаруучу, 1968-жылдан президент бо­луп калат. Өлкөдө авторитардык режим орно­гон. Саясий кризистин натыйжасында, 1998-ж. Сухарто отставкага кетүүгө аргасыз болуп, пре­зиденттик кызматты мурдагы вице-президент Б. Ю. Хабиби ээлеп калат. 1999-ж. өлкөнүн пре­зиденти болуп, көрүнүктүү мусулман ишмери Ва­хид Абдрахман, вице-президенттикке Сукарно­нун кызы – Сукарнопутри Мегавати шайланат (2001-жылдан президент). 2004-жылдан өлкөнү жалпы элдик добуш берүү м-н шайланган пре­зидент – Юдхойоно Сусило Бамбанг башкарат.

Чарбасы

. И. – көп тармактуу ж-а көп уклад­дуу чарбасы бар, өнүгүп жаткан ири өлкөлөрдүн бири. ИДПнин көлөмү (сатып алуу мүмкүнчүлүгү б-ча 935 млрд доллар) б-ча дүйнөдөгү өнүгүп жаткан өлкөлөрдүн ичинен (Кытай, Индия, Бразилия ж-а Мексикадан кийин) 5-орунду, Түш.-Чыгыш Азияда 1-орунду ээлейт. ИДПни киши башына бөлүштүргөндө 3800 доллардан туура келет. Көз карандысыздыкка жеткенден кийин колониялык калдыктарды жоюу, чет өлкөлүк капиталга күнкорлуктан арылуу багы­тындагы чаралар (голл. жеке менчик объекти­лерин мамлекеттештирүү, мамл. секторду түзүү ж. у. с.) ишке ашырылган. Бирок мамлекет­тештирилген же мамлекеттин көзөмөлүнө алын­ган ишканалар м-н плантациялар 1965-жылдан кийин мурдагы ээлерине кайтарылып берилип, И-нын чет өлкөлүк (негизинен АКШ) капитал­га болгон көз карандылыгы кайра артып, чар­банын өнүгүшүндө диспропорция күчөгөн.
Ошондой болсо да И-нын экономикасы 1997-ж. чейин бир кыйла өнүгүп, И. агр.-индус­триялуу өлкөлөрдүн деңгээлине жакындаган. 1997-жылдын 2-жарымында Азия өлкөлөрүнүн көбү дуушарланган финансылык кризис И-га өтө оор таасирин тийгизген. 1998-ж. ИДП 15–20%ке кыскарган; рупийдин курсу кескин (6 эсе) төмөндөп, инфляция процесси күчөгөн (100%ке чейин); Жакарта фонд биржасында баалуу ка­газдын курсу кыйла төмөндөгөн; чакан ж-а орто ишканалар банкрот болгон; жакырчылык че­гинен төмөн жашаган адамдардын саны 40%ке жеткен (ал 1997-жылдын башталышында 6% гана болгон); алтын-валюта запасы (1997-жыл-

дын аягында 18 млрд доллардан 1998-ж. март­та 16,3 млрд долларга чейин) азайган. Азыркы учурда көпкө созулган стагнацияны (узакка созулган экон. депрессия) жеңип, акырындык м-н негизги макроэкон. көрсөткүчтөрү көтөрүлө баштады.
И. запасы мол отун (нефть, табигый газ, суб­битуминоз көмүрү) ж-а кенташ (жез-никель, ка­лай, боксит, алтын ж. б.) сырьёлоруна бай бол­гондуктан, 21-к-дын башында суюлтулган та­бигый газды, калай, көмүр, жез ж-а алтынды экспортко чыгаруу б-ча дүйнөдөгү ири өлкө­лөрдүн бири болуп калды. И. тропиктик а. ч. продукциясын (накта каучук, какаонун мө­мөсүн, кофе, пальма майын, копра ж. б.), о. эле текстиль буюмдарын тигүү, кийимди дүйнөлүк рынокко чыгаруу б-ча башкы өлкөлөрдүн бири­не айланды. Өлкөнүн экон. өнүгүүсүнүн негизин сырьёлук ресурстарга байлыгы, жумушчу күчүнүн арзандыгы ж-а толук пайдаланылба­ган ички рыногунун зор потенциалы түзөт. ИДПнин структурасынын 45%ин ө. ж. ж-а ку­рулуш, 42%ин тейлөө чөйрөсү, 13%ин а. ч. ж-а балыкчылык, 11%ин нефть-газ сектору (мамл. бюджетке түшкөн кирешенин 24%ин) түзөт (2005). Чарбанын стратегиялык маанилүү тар­мактарын (нефть ажыратуу ө. ж., электр-энер­гетика, күрүч сатуу ж. б.) негизин мамл. сектор­дун ишканалары түзүп, улуттук жеке менчик капиталынын мааниси өсүүдө.
Өлкөнүн ө. ж-на ИДПнин көлөмүнүн 39%и туура келет. Ө. ж-нын негизги тармактары: кен байлык казып алуу (нефть ж-а табигый газ кошо), машина куруу ж-а металл иштетүү, нефть ж-а газ иштетүү, тамак-аш ж-а тамеки, жеңил (негизинен текстиль ж-а кийим тигүү), химия ж-а химия-фармацевтика, жыгач иштетүү ж-а целлюлоза, түстүү металлургия. Отун-энергети­калык баланстын структурасында нефть ж-а нефть продуктуларга 37%, негизинен калк даяр­даган ж-а тиричиликте пайдаланылуучу, калы­бына келүүчү энергия ресурстарына (жыгач отун, биомасса ж. б.) 27%, табигый газга 19%, көмүргө 13%, ж. б. калыбына келүүчү энергия булактарына (гидроэнергия, геотермия энер­гиясы ж. б.) 4% туура келет. 2005-ж. 55 млн т нефть (дүйнөлүк нефтинин 1,4%и; Калиман­тан, Суматра, Ява ж. б. а-да казылып алы-

Файл:ИНДОНЕЗИЯ28.png

Деңиз шельфинен нефть казып алуу. Түндүк Сумат­ра провинциясы.

нат), 77 млрд м³ табигый газ (2,7%и; Чыгыш Калимантан, Ачех, Чыгыш ж-а Батыш Ява про­винцияларында), 135 млн т көмүр (2,8%и; дүйнөдө Австралиядан кийинки 2-орунда; Су­матрада, Чыгыш ж-а Түш. Калимантан провин­цияларында ачык жол м-н) казылып алынган. 123 млрд кВт.с электр энергиясы өндүрүлүп, анын 86%и ЖЭСке, 8%и ГЭСке, 6%и геотер­мия электр станцияларына таандык. Кара ме­таллургия ө. ж. ички рыноктун муктаждыгын канааттандырууга багытталган. Темир, марга­нец, хромит ж. б. кенташтарды казып алып, чоюн, болот ж. б. өндүрөт. Түстүү металлургия экономиканын маанилүү экспорттук тармагы болуп саналат; анын продукциясынын негизги бөлүгү Сингапур, Япония, АКШ ж-а Кытайга чыгарылат. Калай (казып алуу б-ча Кытайдан кийинки 2-орунда), боксит, жез, алтын, күмүш, никель (дүйнөдө 4-орунда), коргошун-цинк ж. б. кенташтар казылып алынат. Машина куруу ө. ж-нын продукциясынын ¹/ инен ашыгы транс-

Файл:ИНДОНЕЗИЯ29.png

Грасберг алтын ке­нинин карьерлери­нин бири.

порттук машина курууга туура келет; анда ав­томобиль, кеме, о. эле велосипед, мотоцикл ж-а моторикша чыгарылат. Прибор куруу, элек­троника, т. ж. машиналарын куруу, авиация, аскердик машина куруу ө. ж. да өнүккөн. Хи­мия ө. ж-нда азот ж-а фосфор жер семирткич­тери, накта каучук, хим. була, синтездик ча­йыр, пластмасса, бензол, этилен, полиэтилен, полипропилен, метанол, кир кетирүүчү каражат­тар, автомобиль шинасы, резина-тех. буюмдар даярдалат. И. – кебез кездеме чыгаруу ж-а ан­дан кийим тигүү б-ча дүйнөдө Кытай, Индия­дан кийинки 3-орунда турат. Чакан кол өнөр­чүлүк ишканаларында белек буюм жасоо маа­нилүү (батик, күмүшкө чегүү, оймо-чийме тү­шүрүү, карапа буюм, жыгачтан ж-а таштан жонуп буюм жасоо). Токой, жыгач иштетүү ж-а целлюлоза-кагаз ө. ж. да алдыңкы орунда. И. – материалдарды ж-а тропик дарактарынан (казуарина, камфора, эбен, тик дарактары, сей­ба ж. б.) тилинген тактай ж-а фанера экс­порттоочу дүйнөдөгү ири мамлекет. Тамак-аш ө. ж-нын маанилүү тармактары – пальма ма­да), кокос пальмасы (бардык жеринде, көбүнчө дыйкан чарбаларында; дүйнөдө 2-орунда), май пальмасы (негизинен Түн. Суматранын планта­цияларында), чай, кофе (Ява, Суматра), таме­ки, какао, калемпир, сейба (капок), агава (си­заль), мускат жаңгагы, чеге гүл, хина дарагы­нын кабыгы (дүйнөдө даярдалган хина кабы-

Файл:ИНДОНЕЗИЯ30.png

Читёрёп шаарындагы цемент заводу.

йын (дүйнөдө Малайзиядан кийинки 2-орунда), консерваланган мөмө-жемиш ж-а кант чыга­руу. Тамеки м-н чеге гүлдүн уругун аралашты­рып жасаган «кретек» сигаретин чыгаруу салт­ка айланган. Курулуш материалдары ө. ж-нын маанилүү тармагы – цемент өндүрүшү; о. эле гра­нит, мрамор, акташ теги, гипс, доломит, таби­гый битум, айрым жерлеринен асыл таштар, алмаз (30 миң кар) казып алынат.
А. ч-нда эмгекке жарамдуу калктын 45%ке жакыны иштейт. Анын ИДПдеги үлүшү 11% (2004). А. ч-нда ири жеке ж-а мамл. плантация чарбалары м-н катар чакан дыйкан чарбалары да басымдуу. «Жашыл революциянын» натый­жасында, 1980-жылдардын ортосунан И. азык­түлүккө болгон муктаждыгын өзү камсыз кы­лат. 21-к-дан баштап тропиктик дыйканчылык продукцияларын экспорттоочу дүйнөдөгү ири өлкөгө айланды. Жылына 2 жолу түшүм алы­нат. Дыйкандардын ¹/ инен ашыгы жерди ижа­рага алат. 30,7 млн га жер айдалып, анын 7,7 млн гасы сугарылат. Негизги азык-түлүк өсүм­дүктөрү: шалы (8 млн гадан ашык жерге эги­лет; бүткүл сугат жеринин ⁴/ үн ээлейт; 2005-ж. 54,0 млн т акталбаган күрүч жыйналган, бул б-ча дүйнөдө Кытай, Индиядан кийинки 3-орун­да), жүгөрү (12 млн т), маниок же кассава (19,5 млн т, Нигерия, Бразилиядан кийинки 3-орун­да), батат, жер жаңгак, соя, ямс ж. б. Экспорт­толуучу негизги өсүмдүк продукциялары: накта каучук (дүйнөдө Таиланддан кийинки 2-орун-

Файл:ИНДОНЕЗИЯ31.png

Дыйканчылык оазиси.

Файл:ИНДОНЕЗИЯ32.png

Шалы палдары.

гынын негизги бөлүгүн И. берет), пахта ж-а бал­камыш. 2005-ж. 11 500 миң бодо мал (уй), 2428 миң буйвол (негизинен унаа катары пайдала­нылат), 405,5 миң жылкы, 13 182 миң эчки, 8307 миң кой, 6267 миң чочко, 1300 млн үй кушу болгон. Балык, о. эле краб, креветка, крокодил кармалат, бермет алынат.
Тейлөө чөйрөсү – өлкөнүн экономикасынын маанилүү сектору. Анда дүң ж-а чекене соода, финансылык тейлөө ж-а камсыздандыруу, мамл. башкарууну тейлөө, жеке кызмат көрсө­түүлөр ж-а транспорттук тейлөө, мейманкана бизнеси ж-а коомдук тамактануу, байланыш, электр энергетикасы, суу ж-а газ м-н жалпы кам­сыз кылуу өзгөчөлөнөт. Банк-кредит система­сына И. банкы, мамл. ж-а жеке менчик 170 банк кирет. Жакарта фонд биржасы (1977-жылдан иштейт) соода жүргүзүү б-ча Түш.-Чыгыш Азия­да Сингапурдан кийинки 2-орунду ээлейт. 2005-ж. И-га 5,5 млндон ашык турист келген; туризмдин негизги түрлөрү: дарылоо-ден соолук чыңдоо (аралдардагы кумдуу пляждар), спорт­көңүл ачуу (дайвинг, виндсёрфинг), экол., та­рыхый-маданий эстеликтер, элдердин жашоосу, кол өнөрү фольклору м-н таанышуу. Башкы ту­ристтик району – Бали а.; туризмдин маанилүү борборлору – Ява а-нын шаарлары: Жакарта, Богор, Жокьякарта, Суракарта, Бандунг, Пан­гандаран.
Транспортунун негизги түрү – деңиз жолу.
Жалпы деңиз портторунун жүк айлануусу 524,0 млн т (2005). Деңиз портторунун ж-а гавандар­дын жалпы саны 3650. Ири универсал портто­ру: Танжунг-Приок (Джакартада), Танжунг-Пе­рак (Сурабаяда), Палембанг (Түш. Суматра про-

Файл:ИНДОНЕЗИЯ33.png

Индонезия акчасы.

винциясында), Белаван (Медандын аванпорту), Банжармасин (Түш. Калимантан), Макасар (Түш. Сулавеси), Батам (Кепулауан-Риау), Те­лукбаюр (Батыш Суматра) ж. б. 824 деңиз соо­да кемеси бар. Т. ж-нун жалпы уз. 6,5 миң км, автомобиль жолунуку 362 миң км. Магистрал­дык куур өткөргүчтөрүнүн жалпы уз. 19 394 км, анын 9175 кми газ куурунуку, 7684 кми нефть куурунуку, 1367 кми нефть продукция өткөргү­чүнүкү ж. б. (2006). Маанилүү газ куурлары: Арун–Думай (Суматра а.), Бонтанг–Баликпапан (Калимантан а.); Трансява нефть кууру иштейт. И-да 662 аэропорт бар (2006); эл аралык ири аэропорттору: Сукарно-Хатта (Жакарта), Нгу­рах-Рай (Денпасар, Бали а-нда), Полония (Ме­дан), Жуанда (Сурабая), Адисучинто (Жокья­карта), Ханг-Надим (Батам а.). Хасануддин (Ма­касар). Өлкөнүн экономикасында чет өлкөлүк капитал салымынын мааниси зор. 2004-ж. сырт­кы сооданын өлчөмү 93 млрд доллардан ашкан, анын 64 млрд долларын экспорт, 32 млрд дол­ларын импорт түзгөн. И-нын сырткы карызы 2005-ж. 134,9 млрд доллар (дүйнөдө Бразилия, Мексикадан кийинки 3-орунда); анын 77 млрды мамл., калганы жеке менчик секторуна таан­дык. Экспортко табигый газ, нефть, электрони­ка ө. ж-нын продукцияларын, жыгач, тактай ж-а кагаз, текстиль ж-а тигүү ө. ж. продукция­ларын, пальма майын, көмүр, жез ж-а жез кон­центраттарын, накта каучук, балык ж-а деңиз продукцияларын, никель, калай ж. б. чыгарат. Сырттан нефть ж-а нефть продуктуларын, авто­мобиль транспорт каражаттарын, станок ж-а ө. ж. жабдууларын, болот прокат ж-а труба­ларды, орг. химия продукцияларын алат. Не­гизги соода шериктери: Япония, АСЕНга кир­ген мамлекеттер, Европа союзуна кирген өлкө­лөр, АКШ, Сингапур, Түш. Корея, Кытай, Таи­ланд, Сауд Арабиясы, Австралия.

Маданияты

. 40-жылдары И-нын жерг. кал­кынын 6%и гана сабаттуу болгон. 1950-ж. жал­пы билим берүү ж-дө мыйзам кабыл алынган соң, мамлекет тарабынан мектептерге ири ин­вестициялар берилген. Натыйжада, 7–12 жаш­тагы балдардын 95%, 13–15 жаштагылардын 77% ж-а 16–18 жаштагы өспүрүмдөрдүн 48%и билим алууда (1997). Калктын 10%и гана са­батсыз. Билим алуу негизинен мамл. тилде жүргүзүлөт. Ири жогорку, орто окуу жайлары: Индонезия, Тербука, Гажа-Мада, Пажажаран ун-ттери, Бандунг, технол. ин-ттары ж. б. бар. Булардын ичинен, айрыкча Жакартадагы И. ил. из. иштери ар кыл тармактагы көптөгөн ил. из. мекемелеринде жүргүзүлөт. Улуттук ж. б. ки­тепканалар, Улуттук тарых (1778), ваянга (куур­чак) ж. б. музейлер. И-да 597 гезит-журнал чы­гат (2007). Борб. негизги гезиттери: И. тилинде­гилери – «Компас», «Суара пембаруан», «Суара карья»,«Брита буана», «Мердека»; англис ти­линдегиси – «Жакарта пост». «Антара» улут­тук маалымат агенттиги, көптөгөн мамл. ж-а жеке менчик радио­ж-а телекөрсөтүү станция­лары иштейт.
И-нын алгачкы жазма эстеликтери (байыркы малай ж-а ява тилдеринде) 7–8-к-дын акырына таандык. 8–13-к-да ява, 16–18-к-да сундан, ма­дур ж-а аче ад-ты өнүгүп, 20-к-дын 2-жарымы­нан И. ад-тына кошулуп, анын калыптанышы­на өбөлгө түзгөн. М. Картодикромо (1878–1928), М. Русли (1889–1968), А. Муис (1886–1959) нидерланд реалисттеринин таасиринде жазса, А. Хамзах (1911–46), Р. Эффенди, М. Ямин (1903–63) патриоттук лирикалары м-н белгилүү. 1945-ж. И-нын боштондукка чыгышы акын Х. Анвар (1922–49), Р. Апин, Идрус, В. С. Ренд­ра, М. Боэзи сыяктуу акын-жазуучулардын чыг­лыгынын артышына зор түрткү болгон. 1908-ж. негизделген «Балэй Пустака» («Адабият үйү») бүгүнкү күнгө чейин ишмердүүлүгүн улантууда. 1933-ж. суматралык үч жаш жазуучу – Сутан Такдир Алишахбан, Армайн Пане ж-а Амир Хамзах өлкөнүн рухий дүйнөсүн чагылдырган көркөм-адабий ж-а коомдук-саясий «Пуджанга бару» («Жаңы жазуучу») аттуу журнал ачып, анда жаш индонезиялыктардын эркиндикке ж-а прогресске умтулушуна тоскоол болгон көйгөйлүү маселелер чагылдырылган чыгарма­лар жарыяланып турган. 20-к-дын 2-жарымын­да ад-тта акындар Хайрил Анвар, Ситуморан­га, прозачылар Идрус, Тур Прамудья Ананта, Мохтар Лубис ж. б., «66-жылдын муундары» тобунун өкүлдөрү (Саматупанг Иван ж. б.) эм­гектенишкен.
И-нын пластикалык өнөрү алгачкы коомдук түзүлүш доорунда пайда болгон. 7–8-к-дагы ди­ний курулмалардын калдыктары, Ява а-нда 18– 19-к-дагы индус ж-а будда храмдары (чанди),

Файл:ИНДОНЕЗИЯ34.png

Боробудур – дүйнөдөгү эң чоң будда храмы.

төмөнкү бөлүгү тепкичтүү Диенг бөксө тоосун­дагы чанди, Каласан чандиси, арх-ралык ком­плекстер, Сева чандиси м-н Жонгранг чандиси, залкар ж-а татаал композициялуу будда хра­мы Боробудур курулган. 13–15-к-да Ява м-н Бали а-нда индус храмдары курулуп, алар ук­муштай көркөм оймолор м-н кооздолгон. 15– 16-к-да мусулман арх-расы өнүккөн. Эң алгач­кы көп көп ярустуу мечит (1477–79) Борб. Ява­дагы Демак ш-нда. Индуизм салттары И-нын Бали а-ндагы храм комплекстеринде сакталган. И-нын көптөгөн аралдарында көркөм кол өнөр­чүлүктүн ар кандай түрлөрү өнүккөн: колодон куюу (кудайлардын чакан бедиздери), токуучу­лук (батик, набойка), бамбуктан ж-а кокос паль­масынын жалбырактарынан эшүү (желпүүр, бойро) ж. б. Турак жай түрдүү типте (кепе, жыгач м-н бамбуктан жасалган каркас үйлөр) салынган. 18–20-к-да шаар курулушунда европ. салттуулуктун таасири байкалат.
Сүрөт тартуунун Европалык үлгүсүн үйрөнгөн биринчи индонезиялык сүрөтчү Реден Салех бол­гон. 20-к-дын башында пейзажга, натюрмортко, портретке көңүл бөлүнгөн. 2-жарымында жанр­дык ж-а тарыхый сүрөттөрдү тартышкан. С. Су­жайоно, А. Жая, К. Аффанди, М. Апин, П. Искан­дер ж. б. сүрөтчүлөр кубизм стилинде иштешкен.

Файл:ИНДОНЕЗИЯ35.png

Батик жасоо.

И-нын муз. өнөрүнө эзелтен элет калкынын турмуш-тиричилигиндеги оозеки музыканын негизинде калыптанган көп үндүүлүк ж-а гете­рофония мүнөздүү. И. классикалык музыкасы­нын сереси – И. салттык аткаруунун тиби ж-а оркестр гамелан (көбүнчө урма аспаптардан ту­рат). И. азаттыкка чыккан соң (1945) улуттук мад-ттын өнүгүшүнө жаңы өбөлгөлөр пайда бо­луп, Сужасмина, А. Пасарибу ж. б. комп-лор­дун чыгармалары элге таанымал боло башта­ган. 1952-жылдан Жокьяркартада мамл. муз. мектеп, 1960-ж. Суракартада консерватория кийин (Жогорку муз. мектеп) уюштурулуп, 1968-ж. Жакартада симф. оркестр түзүлгөн.
И-нын театр өнөрүнүнүн башаты элдик май­рамдардан ж-а диний үрп-адаттардан башталат. Театрлашкан оюндардын байыртан уланган ар кыл түрлөрү бар. Эң кеңири таралганы пантоми­ма ж-а бий каражаттарын пайдаланган бет кеп театры ваянг-топенг (ваянг – театр, топенг – бет кеп) ж-а актёр театры ваянг-оранга. Булар­дын драматургиялык негизи байыркы инди эпосу «Рамаяна», «Махабхарата», о. эле индонезиялык жомоктордон ж-а хроникалардан алынган. Спектаклдер гамелан оркестри м-н коштолот. 19–20-к-дын чегинде бий-драма театрлары – луд­рук, кетопрак пайда болгон, белгилүүлөрү: «Мар­хаэн», «Триснокантен». 1950-жылдарда европ. үлгүдөгү спектаклдерди койгон алгачкы труп­палар пайда болгон. 20-к-дын аягында улуттук ж-а европ. салттарды бириктирүү багыты күч алган.
И-дагы алгачкы фильмдерди 20-к-дын орто­сунда голл. режиссёрлор тарткан. «Парех» (1935, реж. М. Франкен), «Ачык ай» (1937, реж. И. Ба­линк) фильмдеринде элдин жашоосу чагыл­дырылып, индонезиялык актёрлор Р. Мохтар, Р. Картоло, Рукиях тартылган. Көз каранды­сыздыкка ээ болгондон кийин улуттук кинема­тография калыптанган.1950-ж. Жакартада көр­көм ж-а документ фильмдерди чыгаруучу «Пе­русахан фильм Негара» мамл. кинофирмасы тү­зүлөт. 1950-жылдарда социалдык тематикадагы фильмдер «Туранг» (1954, реж. Б. Сиагин), «Ко­менданттык сааттан кийин» (1955, реж. А. Са­ни), 70-жылдары «Издегениң эмне, Палупа?» (реж. А. Сани) ж. б. 20-к-дын аягында 1980- жылдардын башында айылдык бала ж-дө «Си Уньил» (реж. К. Сухардиман) куурчак фильми­нин сериясы чыккан. «Жаз келгенде» (1987, реж. Б. Сэнди), «Си Кабаян» (1989, реж. М. Фирман­сиаха), «Акыйкаттыкты талап кылабыз» (2002, реж. С. Рахарджо), «Аял» (2001, реж. Н. Дина­та) ж. б. кинофильмдери тартылган. Көрүнүктүү киноактёрлор: Ч. Деви, Р. Мелати, Ф. Аферо, Ф. Аррияни, М. Каршила, Б. Херманто.

Ад.: Антипов В. И. Индонезия. М., 1961; Анти­пов В. И. Индонезия. Экономико-географические ра­йоны. М., 1967; Страны и народы. Зарубежная Азия.

Юго-Восточная Азия. М., 1979; Индонезия. Спра­вочник. М., 1983; Кашмадзе И. Индонезия: Острова и люди. М., 1987; Чукина Н. П. Искусство Индонезии. М., 1991; Цыганов В. А. История Индонезии. М., 1993; Алексеева Н. Н. Современные ландшафты за­рубежной Азии. М., 2000; Тюрин В. А. История Индонезии. М., 2004; Иванова И. С. Социально­экономическая география Зарубежной Азии. Юго- Восточная Азия. М., 2005; Пахомова Л. Ф. Модели процветания (Сингапур, Малайзия, Таиланд, Индоне­зия). М., 2007; Индонезия // Большая Российская энциклопедия. Т. 11. М., 2008. Ы. Токторова, Ө. Бараталиев, А. Кубатова.