АЗОТ ТОПТОО

АЗОТ ТОПТОО – атмосферадагы молекулалык азотту (N₂) азоттуу бирикмелерге айландыруу процесси. Азотту ар кандай азот топтоочу микроорганизмдер (бактериялар, актиномицеттер, ачыткыч козу карындар, козу карындар, көк жашыл балыр­лар) топтойт. Азот топтоо – жаратылышта азоттун айлануусунда чоң роль ойноочу маанилүү биологиялык процесс. 1 га топурактын үстүндөгү атмосферада 70 миң т эркин абалдагы азот кармалып турат. Азот топтоонун натыйжасында анын бир бөлүгү жогорку түзүлүштүү өсүмдүктөр үчүн пайдаланы­лат. Көк жашыл балырлар шалы плантация­сында гектарына бир жылда 200 кг азот топтойт. Буурчак өсүмдүктөрдөгү түймөк бактерия­лардын аракетинен бир сезондо 100‑250 кгга чейинки азот топуракка сиңирилет. Бул про­цесстин айыл чарба өсүмдүктөрүнүн түшүмдүүлүгүн арт­тыруу жана топурактын асылдуулугун жогору­латуу үчүн эң чоң мааниси бар. Ошондуктан чанактуулардын уругун түймөк бактериялардын препараттары менен аралаштырып себишип, кийинки жылы анын ордуна дан өсүмдүктөрүн ай­дашат. Азот топтоону изилдөө өтө маанилүү. 1894‑жылы С.Н. Виноградский азот топтоонун натыйжасында аммиак (NH₃) пайда болоорун болжолдоп айт­кан. Азыркы убакта азоттун оор изотобун (N¹⁵) колдонуу менен жүргүзүлгөн изилдөөлөрдө анын тууралыгы аныкталды. А. Н. Бах азот топтоону (1934) окистендирүү‑калыбына келтирүүчү ферменттер­дин аракеттеринин натыйжасы деп ойлогон. Молекулалык азоттун (N₂) аммиакка (NH₃) чейин ка­лыбына келиши курамында темир, молибден, магний болгон жана электрондорду N₂ ташуучу ферменттик системанын катышуусу менен ишке ашары ырасталган. Азот топтоочу ферменттик система N₂нин калыбына келишин катализдейт. Мында керектелүүчү энергия аденозинтрифосфат­тан (АТФ), калыбына келтиргичтен, мисалы, молекулалык суутектен (Н₂) же сульфит гидратынан (Na₂S₂0₄) алынат. Ошентип, ферменттердин жардамы менен жүрүүчү Азот топтоо кычкылтекти керектебестен эле, калыбына келүүчү процесс болуп саналат. Азот топтоонун мааниси өтө чоң.

Б.Бегалиева.